متن تغییر یافته جلسه

صفحه اصلی تبیان شبکه اجتماعی مشاوره آموزش فیلم صوت تصاویر حوزه کتابخانه دانلود وبلاگ فروشگاه اینترنتی

عبارت مورد نظر :

لیست دوره ها> دروس خارج فقه > كتاب ديات (آیت الله مکارم شیرازی ) > جلسه 114

متن
درس خارج فقه بحث ديات حضرت آية الله العظمى مكارم " مد ظله العالى "
" جلسه يكصد و چهاردهم "
نموّ و پاكيزگى عمل
حديث اخلاقى امروز دنباله حديث هشاميّه است، امام هفتم موسى بن جعفر(سلام الله عليه) به هشام فرمود: «يا هشام كيف يزكوا عند الله عملك، و انت قدشغلت قلبك عن امر ربّك، و أطعت هواك على غلبة عقلك»، در اين جمله كوتاه و پرمعنى امام كاظم «سلام الله عليه» در واقع راه پاكيزه شدن اعمال را نشان مى‏دهد.چگونه عملت پاكيزه مى‏شود؟ در صورتى كه قلبت را مشغول به غير خدا كنى، واجازه بدهى كه هواى نفس بر عقل چيره شود. «يزكوا» از ماده زكات است. مى‏دانيم‏زكات دو معنى دارد. يكى به معنى نمو است، و ديگرى به معنى پاكيزگى. چگونه‏عملت نمو مى‏كند، و چگونه عملت پاكيزه مى‏شود، در حاليكه قلبت مشغول به‏ديگرى است، و هواى نفس بر عقل تو غالب است.
مفهوم اين سخن اين است كه اگر مى‏خواهيد اعمالتان پاكيزه شود، بايد حاكميت‏عقل را در خودتان بپذيريد. بايد هواى نفس در عبادات و اطاعات و درس خواندن ودرس دادن و منبر رفتن، هواى نفس نبايد در اينها نفوذ كند. اگر هواى نفس در اينهانفوذ كند و بر قلب چيره شود، عمل پاك و پاكيزه نمى‏شود. ما در تاريخ اسلام گروهى‏را به نام خوارج مى‏بينيم. در حديث داريم كه پيغمبر اكرم فرمود: اينها كسانى هستندكه شما اعمالتان در مقابل اعمال آنها كه مى‏بينيد ناچيز است. انسانهايى بودند كه به‏ظواهر عبادات خيلى اهميت مى‏دادند. واجبات و مستحبات، عبادات و قرآن خواندن‏و نماز شب، اما عمل پاكيزه نبود، هواى نفس غالب بود.
خوارج
در ذيل آيه «و منهم من يلمزك فى الصدقات» در سوره توبه، آية 57 آمده است كه‏پيغمبر اكرم «صلى الله عليه و آله و سلم مشغول تقسيم غنائم جنگ حنين بود. يك نفربه نام حرقوس آمد و گفت يا رسول الله عدالت را ملاحظه كن. اين عدالت نيست كه‏مى كنى. پيغمبر ناراحت شد و فرمود: واى بر تو. اگر من عدالت نكنم چه كسى عدالت‏خواهد كرد؟ بعضى از اصحاب فوراً آمدند و شمشير كشيدند و گفتند: يا رسول الله‏اجازه بده ما اين را بكشيم. فرمود: نه رهايش كنيد. اين يك نفر نيست. اينها گروهى‏هستند كه عباداتتان را در مقابل عبادات آنها ناچيز مى‏بينند. اما از دين خدا «يمرقون‏كما يمرق السهم» آنگونه كه تير از كمان مى‏پرد، اينها هم از دين مى‏پرند. به ظاهرعبادات دل خوش كردند، كه مى‏گويند رئيس خوارج همين بود. خوارج يك جريان‏بودند. نه يك شخص و گروه. الآن هم هستند، اشخاصى كه ظاهر عبادات را خيلى‏پابندند، وليكن هواى نفس آنها بر عقل آنها غلبه دارد. عملشان پاك نيست. عمل آلوده‏است. يك مقدار عبادت كرده و به خودش مغرور شده، به خودش اجازه مى‏دهد به‏پيغمبر اسلامم هم ايراد كند، به على (عليه السلام) هم ايراد كند. مگر همينها نبودند كه‏اطراف امام على عليه السلام را گرفتند. گفتند: تا توبه نكنى، بايد بگويى من كافرشده‏ام، و بعد هم توبه كنى. چه انسانهاى كثيف و لجوج و متعصب و خودبزرگ بين،جاهل و احمق. عباداتشان هم غوغا مى‏كرد. عبادت وقتى پاك مى‏شود كه عقل برهواى نفس غالب شود.
قرآن در همين آيه مى‏گويد: «و منهم من يلمزك فى الصدقات فأن اعطو منها رضواو ان لم يعطوا منها أذا هم يسخطون» آيه تحقيقاً يا تقريباً چنين است. كسانى هستند كه‏وقتى تقسيم غنائم مى‏كنى، مى‏آيند و ايراد مى‏گيرند. اگر يك سهم حسابى به آنهابدهى، مى‏گويند: تو واقعاً عادلى. اگر سهم عادلانه به آنها بدهى مى‏گويند: تو ظالمى.عصبانى مى‏شوند. عبادت وقتى پاك و پاكيزه مى‏شود كه حاكميت عقل باشد. يك دنيإے؛ه‏ه‏ظظعبادت كرده، شب هزار ركعت نماز خوانده، ضربه‏اى زده است كه «افضل من عبادةالثقلين» است. باز مى‏گويد: «آه من قلة الزاد»، حاكميت عقل است. همه اين چيزها راناچيز مى‏داند در جنب نعمتهاى خدا و عظمت خدا.
تأثير حاكميت عقل در عمل
ما هم بخواهيم اعمالمان پاك و پاكيزه شود، بايد حاكميت عقل را بپذيريم، اما اگرعمل با هوى توأم شود خراب مى‏شود. درس خواندن باشد، درس دادن باشد، تبليغ‏باشد، حج باشد، نماز شب باشد، عزادارى سيد الشهداء باشد، اينها از اعمال بسياربرجسته است. اما اگر هواى نفس با اينها تركيب شود «لا تزكوا» پاك و پاكيزه نخواهدشد، رشد و نموّ نخواهد كرد. «يا هشام كيف يزكوا عند الله عملك و انت قد شغلت‏قلبك عن امر ربك و اطعت هواك على غلبة عقلك»، چگونه ممكن است كه اعمال توپاكيزه شود و رشد كند نزد خدا در حاليكه قلبت متوجه ديگرى است، و هواى نفس‏بر تو چيره شده است.
مسائل روز: حفظ حريمها، آرامش
چند جمله هم در باره مسائل روز عرض كنم. اول مى‏خواهم از تمام شما عزيزان‏و از همه كسانى كه ديروز برنامه‏هايى براى تعظيم شعاعر داشتند تشكر كنم، به چنددليل.
اول اينكه آرامش را واقعاً حفظ كرديد، و نشان داديد كه روى حساب كار مى‏كنيد، وبراى خدا گام بر مى‏داريد. دوم اينكه حريمها را رعايت كرديد، و اسائه ادب درشعارها نبود. سوم اينكه چيزى كه بوى تفرقه افكنى بدهد، مشاهده نمى‏شد. جريانى‏بود كه از شوراى عالى مديريت هم اجازه نگرفته بودند، خود جوش بود. اما باآبرومندى و بدون ضايعات و به نحو خوبى برگزار شد. من به سهم خودم من از همه‏شما تشكر مى‏كنم. و اما نكته دوم اينكه رئيس جمهور محترم از ماست. اساتيددانشگاه و دانشجويان از ما هستند. ما از آنها جدا نيستيم، آنها هم از ما جدا نيستند. دراين ميان يك گروهى هستند كه مى‏خواهند از آب گل آلود ماهى بگيرند. گاهى‏محركهايى از درون دارند و گاهى محركهايى از بيرون دارند. بايد مراقب اينها باشيم،و توجه داشته باشيم، و بدانند كه ارزشهاى اسلامى چيزى نيستند كه ما بر سر ارزشها باكسى معامله كنيم و بحث كنيم و ناديده بگيريم و صرف نظر كنيم.
آزادى خوب است، اما در چهار چوب ارزشهاى اسلامى. خيال نكنند معناى‏آزادى مطبوعات و آزادى بيان و آزادى احزاب اين است كه ارزشهايى كه بخاطر آن‏خون شهيدان ريخته شده است، بايد از آنها صرف نظر شود. اين هم يك نكته‏اى است‏كه بايد در طرحها و شعارها و برنامه‏ها فراموش نشود. حسابها را از هم جدا كنيم. و اماسومين نكته اين است كه ما در شرايطى قرار داريم كه از هر زمانى بيشتر به وحدت وهمبستگى احتياج داريم. ما هم مشكلات اقتصادى فوق العاده‏اى داريم، بن بست‏نيست اشتباه نشود راه حل دارد كه جز با اتحاد و وحدت كلمه حل نمى‏شود. و هم‏دشمنانى در اطراف كشورمان كمين كرده‏اند و در نقاط دور و نزديك هستند كه جز باوحدت كلمه نمى‏توانيم با آنها مقابله كنيم.
روزى است كه بايد سعى كنيم در اتحاد و وحدت كلمه، مسائلى است بين دوستان‏انقلاب كه با مذاكره بايد حل شود. ما هم در اين ميان بيكار نيستيم، فرستاديم دنبال‏نمايندگان بعضى از مسئولين محترم. بنا است به زودى بيايند و صحبت كنيم. دوستان‏بايستى با مذاكره بنشينند و مسائل را حل كنند و اختلاف سليقه‏ها را حل كنند، و اجازه‏ندهند دشمنانى كه در گوشه و كنار هستند، سوء استفاده كنند و در حاليكه ما نياز به‏وحدت كلمه داريم، وحدت كلمه ما را بشكنند. اين چند جمله بود كه لازم بود عرض‏كنم.
در تصادف دو عالم عامد
برگرديم به مسئله پانزدهم كه يك مقدار ناقص مانده بود. بحث در اين بود كه اگردو نفر عالماً عامداً يا دو وسيله نقليّه عالماً و عامداً تصادف كنند. اگر قصد قتل بوده‏گفتيم قتل عمد است. اما اگر قصد قتل نبوده و مرگى يا تلفى حاصل بشود قتل شبيه‏عمد است. دلايل و بحثهايش گذشت، رسيديم به اينجا، كه آيا اين تصادف دو نفر و يادو وسيله، يا يك انسان و يك وسيله، تفاوتى مى‏كند كه يكى قوى باشد و ديگرى‏ضعيف باشد، يكى سريع باشد و يكى بطيع‏باشد، يكى عظيم باشد و يكى صغير باشد.ديروز عرض كرديم ظاهراً فرق نمى‏كند. بايد نسبت سنجى شود. اگر گفتند: هشتاددرصد خسارت از ناحيه اين است و بيست درصد از ناحيه آن است، چرا ما بياييم‏مساوى بدانيم. همين حكمى كه در كلمات فقهاى ماست كه مى‏گويند: هميشه‏حسابش را بايد پنجاه پنجاه كرد. در حاليكه شرايط و اشخاص و سرعتها و وسائل‏فرق مى‏كند.
و لكن يك نكته‏اى امروز دارند و اگر دقت كنيم با توجه به اين نكته شايد حرف فقهادرست شود كه دائماً پنجاه پنجاه است. و آن اين است كه تصادف فرضمان اين است‏عمدى است. متعمّداً. اگر متعمداً تصادف مى‏كنند حالا يا به قصد قتل يا بدون قصدقتل، ولى على اى حال در مسئله پانزده فرض مسئله تصادف عمدى است. مسئله‏شانزده است كه اتفاقى است. در اين مسئله وقتى تصادف عمدى است، شخصى كه‏ضعيف است، خودش را مى‏زند به يك انسان قوى، به همان اندازه مسئوليت دارد كه‏قوى خودش را به ضعيف مى‏زند. تو مى‏بينى او قوى تر است، مى‏بينى كه متلاشى‏مى‏شوى. تو سوار يك ماشين مقوايى شده‏اى، او سوار يك تريلى هيجده چرخ عظيم‏عمداً خودت را به او مى‏زنى. خوب خودت در متلاشى شدن خودت سهيم هستى. به‏همان اندازه تو مسئول هستى كه او مسئول است.
تصادف ضعيف با قوى با علم و آگاهى
تكرار مى‏كنم. عالماً عامداً خودش را به قوى مى‏زند. خودش را به سريع السيرمى‏زند، و مى‏داند به قوى زدن خطرش بيش از آن است كه خودش را به ضعيف بزند.با سريع السيرى كه با سرعت بسيار بالا از مقابل مى‏آيد خودت را به او مى‏زنى، خوب‏مى‏دانى كه خطرش بيش از آن است كه به شخصى كه با سرعت كمترى مى‏آيد خودت‏را بزنى. حتى آن صورتى هم كه در تحرير استثناء كرده‏اند، مى‏خواهم بگويم: كه آن راهم استثناء نكنيد. با سرعت بسيار كم مى‏آيد. مثل يك انسان كه آهسته راه مى‏رود. اماعمداً خودش را مى‏زند به يك اتومبيل كه با سرعت سرسام آور مى‏آيد. به همان اندازه‏تو مسئولى كه او مسئول است. نمى‏شود گفت: چون تو آهسته مى‏آمدى تو مسئوليتت‏ده درصد است، و او كه سريع مى‏آمد مسئوليتش نود درصد است. تو هم كه آهسته‏مى‏آمدى عالماً خودت را به او مى‏زنى كه سريع مى‏آيد. نتيجه اين مى‏شود كه دائماًعمل اين دو تا بطور مساوى عمل مى‏كند. مثال: يك وقت كسى خودش را مى‏زند به‏اين ستون. يك وقت يك نيزه‏اى يا خنجرى روى اين ستون نصب شده خودش رامى‏زند به خنجر. عمداً. نمى‏فهمد آنوقتى كه خودش را به خنجر مى‏زند خطرش‏بيشتر است، از وقتى كه خودش را به اين ستون مدوّر مى‏زند. خوب مى‏فهمد ديگر.
(پاسخ استاد به شاگرد): خودت به استقبال خطر شديد مى‏روى. پس به همان‏اندازه تو مسئولى كه او مسئول است. او مى‏داند ضعيف را از بين مى‏برد، و ضعيف هم‏مى‏داند خودش را به قوى مى‏زند و از بين مى‏رود. هر دو نفر مى‏فهمند. هم او عمداًخودش را به ضعيف مى‏زند عمداً و هم او خودش را به قوى مى‏زند و از بين مى‏رود.هر دو مسئوليتشان به يك مقدار است. سرعت هم بطيع باشد. حتى ايستاده باشى.متوقف باشى. من وسط راه او مى‏ايستم كه او بيايد و به او بزنم و او را از بين ببرم. اگرايستاده باشى به قصد تصادف با او، به همان اندازه مسئول هستى كه او با سرعت بالامى‏آيد. مى‏دانى او با آن سرعت دارد مى‏آيد و تو ايستاده‏اى مقابلش. احتمال هم‏مى‏دهى كه از بين بروى.
پس عالماً و عامداً سهيم شده‏اى در اين كار. سهم تو هم پنجاه درصد است، سهم‏او هم پنجاه درصد است. پس اينكه بزرگان فقها گفته‏اند كه دائماً مساوى است ولويكى قوى باشد و يكى ضعيف. يكى شديد باشد و يكى خفيف باشد و يك كبير باشدو يكى صغير باشد، و يك بطيع باشد و يكى سريع باشد، فرق نگذاشته‏اند من احتمال‏مى‏دهم كه آنها به اين نكته لطيف توجه داشته‏اند، كه فرض مسئله فرضى است كه اينهاعامداً و عالماً اين كار را مى‏كنند. بنابراين با پذيرش مسئوليت در برابر اين سريع وقوى و عظيم ايستاده است. نمى‏شود مسئوليت اين را كمتر از مسئوليت او بدانيم.
اگر اين باشد، استثنايى هم كه در تحرير فرموده‏اند اين استثناء را هم ما قايل‏نمى‏شويم. واقف هم باشد استثناء نمى‏كنيم. چون عالم عامد است. خوب اين نكته‏اى‏بود كه معماى كلمات فقها را در اينجا براى ما حل كرد.
و اما باقى مانده يك نكته ذيل اين مسئله.
در تفاوت تقاص با تهاتر
مى‏گويند: تقاص مى‏شود. اگر اين بايد نصف ديه او را بدهد، او هم نصف ديه اين‏را بدهد «يقع التقاص». تعبير تقاص شايد در اينجا خيلى دقيق نباشد. تقاص جايى‏معمولاً مى‏گويند، كه كسى چيزى را از من برده و من مى‏خواهم عوض بگيرم. تقاص‏معمولاً اين را مى‏گويد.
اما من از شما طلبكار و شما از من طلبكار، حالا طلبمان مساوى يا متفاوت. اين رامى‏گويند تهاتر. معنايش اين است كه طلب من در مقابل طلب شما هيچ مى‏شود. تهاترهم يك امر عقلائى است. شما از من صد هزار تومان طلبكارى، و من از شما صد هزارتومان طلبكارم. عقلاء نمى‏گويند: شما صد هزار تومان به او بده و او هم صد هزارتومان به تو بدهد. مى‏گويند: لغو است. مى‏گويند اين بدهى با آن بدهى مى‏رود.
و اما اگر بدهى‏ها به يك اندازه نبود. اينهايى كه تصادف كرده‏اند يكى زن است وديگرى مرد است. ديه او با ديه اين فرق دارد. اين صد هزار تومان طلبكار شد و اوپنجاه هزار تومان. عقلا مى‏گويند: پنجاه هزار تومان به پنجاه هزار تومان مى‏رود، فقطپنجاه هزار تومان ديگر باقى مى‏ماند. الزام نمى‏كنند يك كار لغوى را كه شما صد هزارتومان به من بدهيد و من پنجاه هزار تومان به شما برگردانم. اين يك كار لغو است.اينها را در فقه مى‏گويند: تهاتر. يعنى دو تا بدهى در مقابل هم قرار مى‏گيرد، و هر دوسقوط مى‏كند.
(سؤال... و جواب استاد): از دست گردان مى‏پرسند، خمس تعلق به عين مى‏گيرد.من حاكم شرع يك ميليون تومان در مال شما طلبكار هستم. من مى‏خواهم از اين عين‏در بياورم كه آزاد در تصرف باشى و ببرم در ذمه. راه اين كه عين در ذمه برود چيست؟تنها راهش اين است كه شما صد هزار تومان پول بيشتر ندارى و به من بدهى مى‏گويم‏از باب وجوه قبول كردم. يعنى عين صد هزار تومان كم شد و پرداخت شد به حاكم‏شرع. بعد من مى‏گويم: كه اين را وام يا قرض الحسنه مى‏دهم به شما. من حاكم شرع‏صد هزار تومان در ذمه شما طلبكار هستم. مى‏دهم. حالا كه داده‏ام شما مالك صدهزارتومان شده‏ايد. دقت كنيد، كه معنى دست گردان را بدانيد و بيهوده با مردم دست‏گردان نكنيد. من صدهزار تومان به شما وام مى‏دهم. بسيار خوب، صد هزار تومان‏ملك شما شد. من از شما صد هزار تومان در ذمه‏ات طلبكار هستم. شما بار دوم اين‏ملكتان را هم مى‏گوييد اين را براى خمس مالم مى‏دهم. بسيار خوب، صد هزار تومان‏ديگر خمس دادى شد دويست هزار تومان پرداخت. من سومين بار اين را وام وقرض الحسنه به شما مى‏دهم. من حاكم مى‏خواهم از طرف بيت المال يك وام قرض‏الحسنه به شما بدهم و هيچ اشكالى هم كه ندارد. ده بار كه تكرار شد تمام خمس ازعين در آمد. به حاكم شرع داده شد و حاكم شرع هم اين خمس را وام داد به اين‏شخص و تدريجاً از او ماه به ماه مى‏گيرد. صدهزار تومانش را حالا مى‏دهد و بقيه‏اش‏را هم ماه به ماه مى‏دهد.
يعنى عين تبديل شد به دين. راهى ندارد كه عين تبديل به دين شود. من نمى‏توانم‏بگويم عين در ذمه شماست. اين عين است چطور ببرم در ذمه شما. راه اينكه عين‏تبديل به دين شود همين است، و الا راه ديگرى ندارد. اين غير آن است كه من و شمابه مقدار مساوى پول از هم طلبكاريم، كه بگوييم: شما بدهيت را بياور و من هم‏مى‏آورم. اين لغو است. دين مال دو نفر است، و اين براى يك نفر است.
پس تقاص در اينجا كه مى‏گويند، منظور تهاتر است كه يك امر عقلائى است.مى‏خواستم اين تهاتر روشن شود براى شما. وقتى كسى طلبكار است و در عين حال‏بدهكار هم هست، مى‏گويند: اين بابت آن، اين تهاتر است. و اگر تفاوت و تفاضلى درميان باشد، آن تفاوت را در نظر مى‏گيرند.
در تصادف دو غير عالم، عامد
مسئله شانزدهم: همان صورت چهارم مسئله پانزده است. سه صورت اين بود كه‏عمداً به هم زده‏اند. يا به قصد قتل، يا غالباً قتل، يا نه به قصد قتل ولى عمداً به هم‏زده‏اند. صوردت چهارم اين است كه عمدى نبوده. اينجا حكمش چيست؟. عبارت‏تحرير اين است: «لو لم يتعمدا الاستدام» اگر اينها متعمد در استدام نباشند...
«به علت نقص نوار و نامفهوم بودن صدا مقدارى از درس قابل ارائه نبود»
روزنامه آموزشى پژوهشى فيضيه

آخرين مطالب حوزه علميه

مرور بخشها

دین

زندگی

جامعه

فرهنگ

دین

زندگی

جامعه

فرهنگ

تبیان، دستیار زندگی

در حال بار گزاری ....

همه

متن

فیلم

صدا

تصویر

دانلود

مرور بخشها دین زندگی جامعه فرهنگ

دین

زندگی

جامعه

فرهنگ

مرور بخشها

دین

زندگی

جامعه

فرهنگ