یه‌كا له‌ ئاشكراترین دیارده‌ى نه‌زانین و خورافاتی عه‌ره‌بی چه‌رخی نه‌فامی، روانگه‌یان له‌ باره‌ی ژنه‌وه‌یه‌. ئافره‌ت له‌ كۆمه‌ڵگای ئه‌و رۆژه‌دا له‌ ره‌وشتی مرۆڤایه‌تی و مافی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئازادی له‌ ژیان بابه‌ش بوو، هه‌روه‌ها له‌ ئه‌نجامی را وون بوون و درندایه‌تی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌هه‌بوونی ژن وكچ مایه‌ی شه‌رمه‌زاری ونیگبه‌تی بوو[1].

ئه‌وانه‌ كچان و ئافره‌تانیان له‌ میرات بێ به‌ش كرد بوو، باوه‌ریان وابوو هه‌ر كه‌سێك بتوانا شمشێر بووه‌شێنی و دیفاع له‌ هۆزه‌كه‌ی بكات یانی (پیاوان) هه‌قی میرات گرتنیان هه‌یه‌[2].

به‌پێ ریوایه‌تێك ئه‌و ژنانه‌ی له‌ دوای مردنی مێرده‌كانیان كه‌مناڵیان له‌ شوێن به‌جێ نامێنێ هه‌ر وه‌كو كاڵاكانی تری ناوماڵا به‌سه‌رئه‌و مناڵانه‌ی كه‌له‌ژنه‌كانی تری مێرده‌كه‌ین دابه‌ش ئه‌كرێن[3].

به‌ڵگه‌كان داكۆكی له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ ئه‌كه‌ن، ئافره‌ت ئه‌گه‌ر مێرده‌كه‌ی مرد، كورِی مه‌زنی پیاوه‌كه‌ له‌ ژنه‌كانی تر، ئه‌گه‌ر مه‌یلی هه‌با ئه‌توانی له‌گه‌ڵا باوه‌ژنی خۆی ده‌ست تێكه‌ڵا بكات، پارچه‌یه‌ك ئه‌خاته‌ سه‌ر سه‌ری وه‌ له‌گه‌ڵا كاڵاكانی تر وه‌كو به‌شی میرات بۆ خۆی ئه‌یبات و ئیتر ئه‌بوه‌ موڵكی خۆی، پاشان ئه‌گه‌ر بیه‌وێ به‌با هیچ ماره‌یىیه‌ك ته‌نیا له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ مێرات پای گه‌ییوه‌ به‌ژنی خۆی ده‌ربێنی، وه‌ ئه‌گه‌ر به‌ژنی حه‌زی لێی نه‌بوایه‌ به‌ مێردی ئه‌دا ی و ماره‌یىیه‌كی بۆ خۆی وه‌رئه‌گرت، وه‌ ئه‌گه‌ر به‌مێردی نه‌دایه‌ هه‌ر به‌ بێوه‌ژنی تامردن ئه‌ى هشته‌وه‌، وه‌ له‌ دوای مردنی هه‌رچی هه‌یبو بۆ خۆی ده‌ستی به‌سه‌را ئه‌گرت[4].

كه‌واته‌ به‌پاى ئه‌و داب و نه‌رێته‌ هاوسه‌ر بوون له‌گه‌ڵا باوه‌ژن به‌ پای یاسا قه‌ده‌غه‌ نه‌بووه‌، بۆیه‌ قورئانی پیرۆز ئه‌و كاره‌ قه‌ده‌غه‌ كردووه‌[5]. موفه‌سرین گێراویانه‌ته‌وه‌ له‌ سه‌رده‌می ئیسلام، كاتا كابرایه‌ك به‌ ناوی ئه‌بو قه‌یس كوری ئه‌سله‌ت مرد، كوره‌كه‌ی بریاری دا باوژنه‌كه‌ی به‌ هاوسه‌ری بۆ خۆی راگرا، له‌و كاته‌دا ئه‌م ئایه‌ته‌ هاته‌ خواره‌وه‌:  [ڵا تَحِلُ ڵكُم انْ تَرپوا النِساءَ...][6] واته‌: «حه‌ڵاڵا نییه‌ ژن به‌ میرات ببه‌رن»، هه‌روه‌ها ژن هێنانی با ژمار له‌ كۆمه‌ڵگای ئه‌و رۆژگاره‌ دا شتێكی باو بوو[7].

شانۆی ئافره‌ت
هه‌ر وه‌كو زانراوه‌ یه‌ك له‌ خراپترین داب و نه‌ریتی عه‌ره‌ب زیندو به‌ گۆر كردنی كچان بوو. ئاشكرایه‌ كچ له‌وكۆمه‌ڵگایه‌ی كه‌ دوور بووه‌ له‌ شارستانیه‌ت و فه‌رهه‌نگ، تۆبزی و درندایه‌تی له‌ ناویاندا زاڵا ببوو ,زۆر سروشتىیه‌ كه‌ ژن ناتوانی وه‌كو پیاو شه‌رِ بكات و له‌ هۆزی خۆی دیفاع بكات،  ره‌نگه‌ له‌ به‌گژدا چوونه‌كانی هۆزایه‌تی بكه‌وێته‌ ده‌ستی دوژمن و مناڵیان لێی به‌دونیا بێت ئیتر هه‌تا هه‌تا ئه‌بێته‌ مایه‌ى نیگبه‌تی و شه‌رم بۆئه‌و هۆزه‌[8]. هه‌ندێكیش له‌ به‌ر باری ئابووری په‌ریشان كه‌ یه‌خه‌یان گرتبو وه‌ له‌ ترسی هه‌ژاری و نه‌بوونی كچانیان زیندو به‌گۆری ئه‌كرد[9]، هه‌رچۆن بڵێین له‌ روانگه‌ى ئه‌وان كچ هه‌بوونێكی شووم بوو. قورئانی بیرۆز ئه‌و بییره‌ هه‌ڵه‌یه‌ی قه‌بوڵا نییه‌ بۆیه‌ ئه‌فه‌رمی:

[هه‌ر كاتێك مژده‌ به‌ یه‌كێكیان ئه‌درا كه‌ كچی پێ دراوه‌، (له‌ به‌ر ناره‌حه‌تی) روومه‌تی ره‌ش هه‌ڵئه‌گه‌را و له‌ ناوى دڵه‌وه‌ خه‌فه‌ت ئه‌خوارد، چونكه‌ مژده‌یه‌كی خراپی پێ دراوه‌، ناچارله‌ هۆزه‌كه‌ی دوور ئه‌كه‌وت، وه‌ (نه‌ی ده‌زانی چی بكات) ئایا ئه‌ء نیگبه‌تی و خواری یه‌ به‌سه‌ر شۆری قه‌بۆڵا بكات یان له‌ژێر خاك بیشارێته‌وه‌؟ ئاگادار بن كه‌ خراپ حوكم ئه‌كه‌ن] [10].

بابه‌ش كردن و قه‌بوڵا نه‌كردنی ئافره‌ت له‌ شوێنه‌واره‌كان و ئه‌ده‌بیاتی عه‌ره‌بی ئه‌و رۆژگاره‌ زۆر به‌رچاو ئه‌كه‌وێ، زۆر سروشتی بوو له‌ ناو عه‌ره‌به‌كان هه‌ر كه‌سێك كچی بوایه‌ پیان ئه‌وت: خوا له‌ نیگبه‌تی ئه‌و بتپارێزی، خه‌رجی ئاماده‌ بكه‌، باگۆره‌كه‌ی ماڵی زاوابا[11].

شاعیری عه‌ره‌ب له‌م باره‌وه‌ وتویه‌تی:

ـ هه‌ر باوكێك كه‌ كچی هه‌یه‌و مانه‌وه‌ی ئه‌وێت، سا جۆره‌ زاوای بۆ هه‌یه‌، خانوویه‌ك له‌ ژیرَ سیبه‌ره‌كه‌ی بحه‌وێته‌وه‌، مێردێك ئه‌و بپارێزی، وه‌ گۆرێك بیشارێته‌وه‌، به‌ڵام باشترینیان گۆره‌كه‌یه‌[12] ـ

ئه‌گێرنه‌وه‌ كابرایه‌ك به‌ ناوی ئه‌بو هه‌مزه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ كه‌ ژنه‌كه‌ی كچی به‌دونیا هێنابوو، لێى توره‌ببوو نه‌گه‌رِایه‌وه‌ بۆڵاى، چووه‌ ماڵى دراوسا كه‌یان، جا كاتی ژنه‌كه‌ی له‌گه‌ڵا مناڵه‌كه‌ی یاری ئه‌كرد ئه‌م به‌یته‌ شیعرانه‌ كه‌ ناوه‌روكی به‌م جۆره‌ ئه‌خوێنده‌وه‌:

«ئه‌بو هه‌مزه‌ چییه‌تی بۆ چی نایته‌وه‌ بۆ ڵامان، له‌ ماڵى دراوسا چی ئه‌كات؟ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی كورِمان بۆ نه‌هێناوه‌ توره‌یه‌ لێمان، به‌ خوا قه‌سه‌م ئه‌م كاره‌ به‌ده‌ستی ئێمه‌ نییه‌، ئه‌وه‌ی كه‌ به‌ ئێمه‌ دراوه‌، وه‌ر ئه‌گرین، ئێمه‌ وه‌كو زه‌وی كشت و كاڵین بۆ جوتیاره‌كانمان، هه‌رچی مان تێدا بكارن سه‌وزی ئه‌كه‌ین»[13].

قسه‌ی ئه‌م دایكه‌ له‌راسته‌قینه‌دا بانكهێشتێكه‌ دژی ئه‌و داب ونه‌ریته‌ كه‌ خۆی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگای ئه‌و رۆژگاره‌دا داسه‌پاندبوو، وه‌ بۆخۆی شانوویه‌كی ئافره‌ت بوو له‌نێوان ئه‌و خه‌ڵكه‌دا. ئه‌وه‌ڵین هۆز كه‌ئه‌م دابه‌ هه‌ڵه‌یه‌ی باو كرد له‌ ناو عه‌ره‌بدا هۆزی «به‌نى ته‌میم» بوو، ئه‌گێرنه‌وه‌ ئه‌م هۆزه‌ له‌ دانی وه‌رگر (مالیات) بۆ نوعمان كورِی مونزرپاشای حیره‌ ملیان بادا شه‌رێك له‌ نێوانیان رووی دا. هۆزی ته‌میم شكان، ژنان و كچانیان به‌دیلی نوعمان ده‌رچون، جا كاتی نوێنه‌رێكیان بۆ ئاشتی نارده‌ ڵای نوعمان تا كچان و ژنانیان بۆ بنێرێته‌وه‌، نوعمانیش وتی: دیله‌كان ئازادن زۆریان لێی ناكه‌ین هه‌ر كامیان ئه‌گه‌رێنه‌وه‌ با بگه‌رێنه‌وه‌، وهه‌ر كامیان له‌ حیره‌ ئه‌مێننه‌وه‌ با بمێننه‌وه‌، كچی قه‌یس كورِى عاسم كه‌ سه‌رۆكی هۆزی به‌نی ته‌میم بووه‌ له‌گه‌ڵا دیله‌كان بوو، وه‌ مێردی كردبوو به‌ یه‌كا له‌ سه‌رانی حیره‌، مانه‌وه‌ی له‌ حیره‌ هه‌ڵبژاردو نه‌گه‌رایه‌وه‌، قه‌یس له‌م روداوه‌ زۆر ناره‌حه‌ت بوو، وه‌ له‌گه‌ڵ خۆی په‌یمانی به‌ست كه‌ له‌ مه‌وڵا هه‌رچی كچی ببی بیكوژا[14] وه‌ ئه‌و په‌یمانه‌یش به‌ ئه‌نجام گه‌یاند، وه‌ ئه‌و دابه‌ كه‌م كه‌م له‌ نێوان هۆزه‌كانی عه‌ره‌ب بووه‌ عاده‌ت، ئه‌و هۆزانه‌ی كه‌ كچیان زیندو به‌گور ئه‌كرد: قه‌یس، ئه‌سه‌د، هوزه‌یل و به‌كر كورِی وایل بوون[15]، هه‌ڵبه‌ته‌ ئه‌م داب ونه‌رێته‌ سه‌رجه‌مى په‌یدا نه‌كرد، هه‌ندا له‌ هۆزه‌كان وكه‌سایه‌تىیه‌كانی مه‌زن وه‌كو عه‌بدولموته‌لیب ـ باپیرى پێغه‌مبه‌ری ئیسلام دژی ئه‌م كاره‌ بوو[16]. وه‌ كه‌سانێك هه‌بوون وه‌كو: زه‌ید كوری عه‌مر كوری نه‌فیل، وه‌ سه‌عسه‌عه‌ كوری ناجیه‌ كاتا خه‌ڵك له‌ به‌ر هه‌ژاری ئه‌یان ویست كچه‌كانیان زینده‌ به‌گۆر بكه‌ن، له‌ باوكانیان وه‌ریان ئه‌گرتن وبه‌خێویان ئه‌كردن[17]. وه‌ جار وابوو له‌ به‌رامبه‌ر كچه‌كانیان حوشتریان ئه‌دا به‌خاوه‌نه‌كانیان[18]. به‌هۆى ئه‌و به‌ڵگانه‌وه‌ وا ده‌رئه‌كه‌وێ كه‌ زیندو به‌گۆر كردنی كچان زۆر باو بوو چونكه‌:

1 ـ سه‌عسه‌عه‌ی كوری ناجیه‌: له‌ كاتی كه‌ ئیسلام به‌دی هات به‌ پێغه‌مبه‌رصلی الله علیه و اله وتی: له‌ چه‌رخی نه‌فامی دوسه‌ت و هه‌شتا كچم له‌ زیندو به‌ گۆركردن رزگار كردوه‌[19].

2 ـ قه‌یس كوری عاسم له‌و په‌یمانه‌ی كه‌ له‌ سه‌ر خۆى به‌ستبوو بۆ كچ كوشتن (كه‌ له‌ پێشدا باسمان كرد) ئه‌ڵا دوانزه‌ یان سێنزه‌ كچى خۆم كوشتووه‌[20].

3 ـ پێغه‌مبه‌ری ئیسلام له‌ یه‌كه‌مین په‌یمان كه‌په‌یمانی عه‌قه‌به‌ (له‌ ساڵى 12=ی پێغه‌مبه‌رایه‌تی) كه‌ له‌ گه‌ڵا خه‌ڵگی یه‌سرب به‌ستى، یه‌كا له‌ به‌نده‌كانی په‌یمانه‌كه‌ی ئه‌وه‌ بوو ده‌ست هه‌ڵگرن له‌زیندو به‌گۆر كردنی كچان[21].

4 ـ دوای فه‌تحی مه‌ككه‌، به‌ندێك كه‌ پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه و اله له‌ سه‌ر ژنان داینا بوو له‌ كاتی به‌یعه‌تكردندا ئه‌وه‌ بوو په‌یمانی پێ بده‌ن ئیتر مناڵانی خۆیان نه‌كوژن[22].

5 ـ قورئانی پیرۆز له‌ زۆر شوێندا ئه‌و داب ونه‌ریته‌ی قه‌بوڵا نه‌بووه‌، وه‌ به‌ توندی هه‌ڵیوه‌شاندۆته‌ وه‌ ئه‌م كاره‌ ئه‌وه‌ رائه‌گه‌ینێت كه‌ زیندو به‌گوركردنی كچان گیرو گرفتێكی زۆر مه‌زنی كۆمه‌ڵایه‌تی بووه‌. هه‌ر وه‌ها له‌م باره‌وه‌ هۆشیاریان ئه‌داتا و ئه‌فه‌رمێ:

[مناڵه‌كانتان له‌ ترسی هه‌ژاری نه‌كوژن، ئێمه‌ ئێوه‌ و ئه‌وان رسق ئه‌ده‌ین، به‌ راستی كوشتنی ئه‌وانه‌ گوناهێكی مه‌زنه‌][23] [وه‌ هه‌روه‌ها بو زوور به‌ی بت په‌ره‌سته‌كان، بته‌كانیان كوشتنی مناڵانیان به‌ شتێكی جوان نیشانیان دا، تا له‌ ناویان ببه‌ن و ئایینه‌كه‌یان له‌ له‌ به‌ریان تێك بده‌ن] [24].

[با گومان ئه‌وانه‌ی كه‌ مناڵانی خۆیان له‌ رووی نه‌زانین كوشتن توشی زیان بوون] [25].

[وه‌ كاتا له‌ كچی زیندوبه‌گۆر ئه‌پرسێت له‌ به‌ر چ گوناهێك كوژراوه‌] [26].



[1] ـ تفسیر المیزان ـ سید محمد حسین طباطبایى ب2 ـ ل267.
[2] ـ الكامل فی اللغه‌ والادب، له‌گه‌ڵ په‌راوێزی نعیم زرزور، ب1، ل393، المحبر ـ محمد بن حبیب، ل324.
[3] ـ الفروع فی الكافی ، كُلینی، ب6، ل406.
[4] ـ طباطبایی سه‌رچاوی پێشوو ب4، ل254 تا 258، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور ـ سیوطی ب2، تفسیر ئایه‌تی 22 ل131، الملل والنحل، شهرستانی ب2، ل254، حقوق زن در اسلام و اروپا، حسن، حسن، ل34، المحبر، محمد بن حبیب لاى عه‌ره‌به‌كان، ئه‌گه‌ر كه‌سێك باوه‌ژنى خۆی بهێنایه‌ پیایان ئه‌وت (چیزن)، ل325 ـ ابن قُتیبه‌ دینوری، زۆر باسى ئه‌و كرداری كردووه‌ كه‌ ژنان له‌ دوای مردنی میردكانیان له‌گه‌لأ كورانی مێرده‌كانیان  كه‌ له‌ ژنه‌كانی ترن ئه‌بوون به‌ هاوسه‌ر.
[5] ـ ولا تنكحوا ما نكح آبائكم من النساء ـ سوره‌تی نسا ئایه‌تی 22.
[6] ـ طباطبائی سه‌رچاوی پێشوو ب4، ل258، جامع البیان فی تفسیر القران ب4، ل207، ئایه‌تی 19ی نیسا.
[7] ـ طباطبائی سه‌رچاوی پێشوو ب2، ل267.
[8] ـ سفینه‌البحار ,شێخ عباس­قمی, ب1, ل197. نهج  البلاغه‌, تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم,ب13, ل174 الاصول من الكافی ـ كلینی ب2 فه‌رموده‌ی 18، ل163، تفسیر جامع الاحكام ـ قرطبی ب19، ل232.
[9] ـ قرطبی سه‌رچاوی پیشَوو ل232، سوره‌تی ئه‌نعام ئایه‌تی 151 وئه‌سرا ئایه‌تی 17.
[10] ـ سوره‌تی نه‌حل ئایه‌تی 58 و59.
[11] ـ آمنكم الله عارها وكفاكم مۆنتها، وصاهرتم القبر!
[12] ـ لكل أب بنت یرجى بقائها ثلاثه‌ اصهار إذا ذکر الصهر فیبت یغطّیها وبعل یصونها وقبر یواریها وخیرهم القبر! موسوعه‌ آل النبی ـ عائشه‌ عبدالرحمن بنت الشاطی، ل435.
[13] ـ ما لابی حمزه‌ لا یأتینا یظلّ فی البیت الذی یلینا غضبان إلا نلد البنینا تالله ما ذلک فی ایدینا وإنما نأخد‌ ما أعطینا ونحن كالارض لزارعینا ننبت ما قد زرعوه فینا (جاحظ، البیان والتبیین) ب1، ل 127 و128، بنت الشاطی سه‌رچاوی پێشوو ل433 ـ بلوغ الارب فی معرفه‌ احوال العرب ب3، ل51.
[14] ـ أبو العباس المبرد، سه‌رچاوی پێشوو ب1، ل392.
[15] ـ ابن حدید سه‌ر چاوی پێشوو ب13، ل174.
[16] ـ آلوسی سه‌رچاوی پێشوو ب1، ل324، تاریخ یعقوبی، ب2، ل10.
[17] ـ آلوسی، سه‌رچاوی پیشوو ب3، ل45 ـ ابن هشام، سیرة النبی ب1، ل240، تحقیق مصطفى السقاء.
[18] ـ قصص العرب، محمد ابو الفضل ابراهیم ب2، ل31، ابو العباس المبرد، سه‌رچاوی پێشوو ل394. فه‌ره‌زده‌ق شاعیری سه‌رده‌می ئیسلام به‌ سه‌عسه‌عه‌، باپیری خۆی شانازی ئه‌كرد كه‌ نیهێشت كچان زیندو به‌ گور بكرین ئه‌ڵآ: ومنا الذی منع الوائدات ... فاحیا الوئید فلم یوأد. هه‌روه‌ها قرطبی له‌ ته‌فسیری جامع االاحكام، ب19، ل232.
[19] ـ ابو العباس المبرد، سه‌رچاوی پێشوو ب1، ل394.
[20] ـ أسد الغابه‌، ابن اثیر، ب4، ل220، باسی ضیانی قه‌یس كوری عاسم، ئه‌گیرنه‌وه‌ كاتی كه‌ ئیسلام هات و قه‌یس بووه‌ موسڵمان چوولای پێغه‌مبه‌ر (د-خ) وتی: من له‌سه‌ر ده‌می نه‌زانین هه‌شت كچی خۆم زیندو به‌گۆر كردووه‌! جابۆ قه‌ره‌بووی ئه‌و گوناهه‌ چی بكه‌م، پێغه‌مبه‌ر (د-خ) فه‌رموی: له‌ جیاتی هه‌ر یه‌ك له‌وانه‌ كوێله‌یه‌ك ئازاد بكه‌، قه‌یس وتی: من حوشترێكی زۆرم هه‌یه‌، فه‌رموی: له‌ جیاتی هه‌ر كچێك حوشترێك بكه‌ قوربانی. قرطبی، تفسیر جامع الاحكام ب19، ل233.
[21] ـ ابن هشام ـ سه‌ر چاوی پێشوو ب2، ل75.
[22] ـ [یا أیها النبی إذا جاءك المۆمنات یبایعنك على ان لا یشركن بالله شیئاً و لا یسرقن و لا یزنین و لا یقتلن أولادهن و لا یأتین ببهتان یفترینه بین ایدیهن و ارجلهن و لا یعصینك فی معروف فبایعهن و استغفر لهن الله إن الله غفور رحیم] ممتحنه‌: 12.
[23] ـ [ولا تقتلوا أولادكم خشیه‌ املاق نحن نرزقهم وایاكم ان قتلهم كان خطا كبیراً] ئیسرا، 31.
[24] ـ [و كذلک زَێن لكثیر من المشركین قتل أولادهم شركائهم لیردوهم ولیلبسوا علیهم دینهم] ئه‌نعام، 137.
[25] ـ [قد خسر الذین قتلوا أولادهم سفهاً بغیر علم] ئه‌نعام، 140.
[26] ـ [وإذا المۆوده‌ سئلت، بای ذنب قتلت] ته‌كویر 8 و9.