این هنر، از دل خاك پدید می‌آید!
آموزش اصول اولیه سفالگری
قدمت هنر سفالگری به تاریخ زندگی بشر بازمی‌گردد. چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش در هم آمیخته شده‌اند و هنری را به وجود آورده‌اند که به جرئت می‌توان گفت از کامل‌ترین هنرهاست.
صنایع دستی یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در جوامع مختلف و یکی از عوامل موثر در جهت احیای سنت‌های بومی و هویت ملی هر جامعه است.
یکی از شاخه‌های مهم صنایع‌دستی در ایران، سفال و سرامیک است که در این مطلب، آشنایی مختصری با این هنر پیدا می‌کنیم و در ادامه، به آشنایی با ابزار و وسایل این هنر و آموزش تکنیک‌های مختلف آن می‌پردازیم.
تاریخچه
قدمت هنر سفالگری به تاریخ زندگی بشر بازمی‌گردد. چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش در هم آمیخته شده‌اند و هنری را به وجود آورده‌اند که به جرئت می‌توان گفت از کامل‌ترین هنرهاست.
مردم ایران به سبب موقعیت خاص جغرافیایی و قرار گرفتن بر سر شاهراه تمدن‌های قدیم، از نخستین و چیره‌دست‌ترین سازندگان اشیاء سفالین به شمار می‌رفته‌اند. کهن‌ترین اشیاء سفالی به دست آمده در کاوش‌های باستان‌شناسی ایران، آثار کشف شده از گنجدره در استان کرمانشاه و همچنین غار کمربند در جنوب مازندران است که این سفال‌ها متعلق به هزاره هشتم (ق.م) هستند.
از تپه‌های باستانی دیگر می‌توان به تپه سیئلک کاشان، چشمه علی‌ری و زاغه قزوین اشاره کرد. سفالگری در دوره اسلامی در ایران پیشرفت فراوانی داشت. دوره سلجوقی را می‌توان یکی از دوره‌های درخشان هنر اسلامی دانست که مهم‌ترین تحول در صنعت سفال‌سازی در این دوره، دستیابی به لعاب زرین‌فام یا هفت رنگ است.
ماده اصلی سفالگری
خاک رس به‌عنوان ماده اولیه سفالگری، یکی از بهترین خاک‌ها برای این کار است که به فراوانی و به سهولت در دسترس قرار دارد. به جهت آنکه گل نرم را می‌توان به اشکال مختلف فرم داده و سپس آن را با حرارت دادن ماندگار کرد، جلوه‌گر نوعی بیان به شمار می‌رود.
وسایل و ابزار مورد نیاز سفالگری
میز کار، گل لویی‌دار (مخصوص حجم دهی با ابزار دستی، در این نوع گل، از گیاه لویی برای منسجم‌تر کردن گل استفاده می‌شود.)، ظرف آب، اسفنج، ابزارهای کاهنده، ابزارهای افزاینده، لیسه، صفحه گردان و …
نحوه کار و روش‌های سفالگری
یکی از مهم‌ترین قسمت‌های کار، ورز دادن گل است. حرکت ورز، به معنای پیچش گل در خود، با کمک کف دست است. این عمل علاوه بر یکنواخت و نرم کردن گل، سبب خروج حباب‌های هوا از آن می‌شود.
هنر سفالگری به دو طریق دستی و چرخی انجام می‌شود. تکنیک‌های دستی شامل سه روش است:
1- پینچ (انگشتی)
روشی است که فقط از دست‌های سفالگر برای شکل دادن گل استفاده می‌شود. در این شیوه انگشت را میانه یک گلوله گلی فرو برده و به آهستگی با انگشت شست و سبابه، گل را در کف دست چرخانده و شکل می‌دهیم.
2- کویل (فیتیله‌ای)
در این روش، ابتدا یک تکه گل را با ضخامت مناسب (به اندازه کار بستگی دارد)، برای کف ظرف بر روی چرخ دوار مستقر می‌کنیم. برای ساختن یک فیتیله گلی، تکه‌ای گل را روی میز قرار داده و با انگشتان باز، آن را به جلو و عقب حرکت می‌دهیم. فیتیله آماده را بر لبه کف ظرف قرار داده و به هم متصل می‌کنیم. برای بهتر چسبانده شدن فیتیله‌ها به یکدیگر، سطح آن‌ها را خراش داده و از گلابه استفاده می‌کنیم و تا انتهای کار پیش می‌رویم.
3- اسلب (ورقه‌ای)
در این روش با استفاده از وردنه، صفحات گلی درست کرده و می‌گذاریم کمی سفت شوند. سپس با توجه به فرم اثر، صفحات را به یکدیگر متصل می‌کنیم. دو سطح اتصال را با کمک ابزار، خراش داده و به یکدیگر وصل می‌کنیم. این روش، بیشتر برای احجام زاویه‌دار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
پخت سفال
پس از ساخت اشیاء گلی و خشک شدن آثار، مرحله پخت صورت می‌گیرد. کوره‌ها در واقع اجاق‌هایی هستند که برای رسیدن به درجه حرارت بالا، انرژی خود را از طریق سوخت فسیلی یا برق تأمین می‌کنند.
این حرارت تا 950 درجه سانتی‌گراد می‌رسد. لعابی که بر روی بیشتر آثار سفالین مشاهده می‌کنیم در واقع پوششی شیشه‌ای است که آن را غیرقابل نفوذ کرده و از نظر زیبایی‌شناسی نیز میان هنرمندان ارزش خاصی دارد. آثار لعاب خورده، در واقع دو بار حرارت کوره را تجربه می‌کنند، که بار دوم به جهت پخت و تثبیت بر روی شیء سفالین صورت می‌گیرد.
سفال و سرامیک از جمله هنرهای مفرح است که دارای پیشینه کهن و درعین‌حال دارای جذابیت‌های امروزی است. با توجه به گسترش علاقه‌مندی نسبت به فراگیری مهارت‌های حجم سازی با گل، و انعطاف‌پذیری این آموزش‌ها در همه سطوح و سنین، امروزه مراکز زیادی تأمین ابزار، مواد مصرفی و امکانات پخت و … را فراهم می‌کنند.
نویسنده: مرضیه نادی زاده
