سفرهای خارجی مظفرالدین شاه

سفرهای پی‌در پی مظفرالدین شاه قاجار و پدرش از جمله دلائل مۆثر در فروپاشی نظام اقتصادی كشور، فقر و فلاكت جامعه و یكی از عوامل اصلی در ناراضی شدن مردم ایران بود. این نارضائی كه ریشه شكل‌گیری نهضت مشروطه بود، بحرانی را در سالهای آغازین قرن بیستم میلادی به وجود آورد كه به سرعت توانست به عمر 130 ساله حیات سیاسی سلسله قاجار خاتمه دهد.

مظفرالدین شاه، پسر دوم ناصرالدین شاه، در سال 1313 ه.ق یك ماه و هشت روز پس از كشته شدن پدرش از تبریز وارد تهران شد و در سن 45 سالگی به تخت سلطنت نشست. او كه مردی علیل و بیمار بود بلافاصله پس از رسیدن به سلطنت با وجود مشكلات اقتصادی كشور به بهانه مداوای بیماری خویش و استفاده از آبهای معدنی تصمیم به سفر اروپا گرفت. در مورد اینكه انگیزه وی برای چنین سفرهایی چه بود، مداوای بیماری یا سیاحت و گردش، مورخان اظهار نظرهای مختلفی كرده‌اند. علت این سفرها هر چه باشد بدون تردید بر پاره‌ای از دیدگاههای وی در مورد جامعه و حكومت و نسبت این دو بی‌تأثیر نبوده است.

صرف‌نظر از بیماری و یا هرگونه تمایلات شخصی دیگر به نظر می‌رسد آشنایی مظفرالدین شاه با مظاهر مدنیت غربی و همچنین آشنایی هر چند ابتدایی او با نظامهای مختلف حكومتی در اروپای آن روز ذهنیت او را نسبت به پذیرش یك نظام سیاسی مبتنی برمشروطیت آماده ساخته بود. مظفرالدین شاه مانند پدرش مشتاق سفر به اروپا بود و در روز 23 فروردین 1279 وی اولین سفر خود را به کشورهای اروپایی آغاز کرد. امین‌السلطان (اتابک اعظم) در 9 بهمن 1278 برای دومین بار با وعده تامین مخارج سفر شاه به این مقام صدارت منصوب شده بود، قراردادی برای دریافت 23 میلیون و پانصد هزار روبل قرضه از روسیه امضا کرد و عایدات گمرکات ایران را که ممر اصلی درآمد خزانه بود در ازاء آن به وثیقه گذاشت.با دریافت این قرضه مقدمات سفر مظفرالدین شاه به فرانسه فراهم شد

اولین سفر مظفرالدین شاه به اروپا هفت ماه به طول انجامید و در این مدت پنجمین پادشاه قاجار از کشورهای روسیه ،اتریش،سوئیس،آلمان،بلژیک ،فرانسه و در راه بازگشت ازترکیه (عثمانی) دیدن کرد. از وقایع مهم این سفر سوءقصد به جان مظفرالدین شاه در پاریس بود، که ضارب در کار خود توفیق نیافت و آسیبی به مظفرالدین شاه نرسید.

دو سال بعد وی پس از دریافت وام جدیدی به مبلغ ده میلیون روبل از روسیه و اعطای امتیازات تازه‌ای در شمال ایران به روس‌ها عازم اروپا شد. دومین سفر مظفرالدین شاه به اروپا که در 22 فروردین 1282 آغاز شد شش ماه به طول انجامید و در این مدت مظفرالدین شاه ازاتریش،آلمان،بلژیک،فرانسه،انگلستان،ایتالیابازدید کرد. مقصد نهائی مظفرالدین شاه در این سفر انگلستان بود.

مسافرت سوم شاه به اروپا روز 16 خرداد 1284 آغاز شد و 4 ماه به طول انجامید. این سفر نیز متعاقب دریافت یک وام 290 هزار لیره‌ای از بانک شاهی انگلیس عملی شد.

متأسفانه این سفرها در موقعیتی صورت گرفت كه كشور ایران در نامساعدترین وضعیت اقتصادی قرار داشت و به علت خالی بودن خزانه، كارگزاران سیاسی وقت مانند امین السلطان به منظور تأمین خواسته شاه، دست به دامن بانك استقراض روس شدند. سفر نخست شاه را امین السلطان فراهم ساخت. او به منظور تأمین هزینه این سفر، از بانك مزبور مبلغ 22میلیون منات طلا با بهره پنج درصد تقاضای وام نمود. ضمانت پرداخت این وام منوط به عواید گمركی ایران به استثنای گمركات فارس و بنادر جنوب بود. با واگذاری گمركات ایران، عملاً شریان اقتصاد ایران تحت كنترل روس قرار گرفت و بزرگترین ضربه به صنایع داخلی وارد آمد.

روز دوازدهم ذیحجه سال 1317 هـ . ق، شاه با همراهان خود كه عبارت بودند از: امین السلطان (صدراعظم)، حكیم الملك (وزیر دربار)، موثق الدوله، امیربهادر جنگ، وكیل الدوله، ظهیرالدوله، ناصرالملك، دكتر ادكاك پزشك مخصوص شاه و تنی چند از رجال و درباریان و چندین خدمتكار عازم سفر اروپا شد و از كشورهای روسیه، فرانسه، بلژیك، هلند، اتریش، مجارستان، بلغارستان، عثمانی و... دیدن كرد.

در ششمین روز توقف در پاریس، هنگامی كه مظفرالدین شاه با امین السلطان و حكیم الملك و مهماندار فرانسوی در كالسكه نشسته بودند و به میهمانی دلكالسه وزیر امور خارجه فرانسه می رفت، ناگهان شخصی به سوی او تیراندازی كرد، ولی آن شخص با تلاش مأمور فرانسوی و حكیم الملك وزیر دربار دستگیر شد.

برنامه سفر شاه به انگلستان و ایتالیا و آلمان كه از قبل پیش بینی شده بود، به خاطر فوت پسر ملكه ویكتوریا كه دربار آن كشورها عزادار بودند، تغییر كرد.

در این سفر، سعدالدوله وزیرمختار ایران در بلژیك یك كشتی برای حفاظت آبهای جنوب خریداری نمود كه بعداً شاه این كشتی را پرسپولیس نام نهاد.

سفرهای پرهزینه مظفرالدین شاه قاجار مانند سفرهای پدرش به اروپا در شرائط فقر و آشفتگی اقتصادی و سیاسی مردم ایران صورت گرفت و تا سر حد امكان به نارضائی در جامعه دامن زد.

در سفر اول و دوم، به توصیه پزشكان اروپایی، شاه به اتفاق همراهان مدت مدیدی در شهر ییلاقی «كنتر كسویل» فرانسه برای استفاده از آبهای معدنی جهت مداوای بیماری خویش ماند و به استراحت و گردش گذراند.

مظفرالدین شاه پس از بازگشت از سفر دوم با حركتهای مخالفی بر ضد اتابك اعظم رو به رو شد. افلاس مالی كشور،‌عدم پرداخت حقوق كاركنان دولت، وام‌خواهی اتابك اعظم از بانك استقراضی جهت تأمین هزینه سفر شاه به اروپا، اعطای امتیازات به بیگانگان از جمله امتیاز نفت جنوب به ویلیام ناكس دارسی (1319 ه ‍ . ق) و امتیاز راه‌آهن جلفا به قزوین، ازدیاد نفوذ روسیه در ایران، گرانی ارزاق عمومی، سلطة اقتصادیِ بیگانگان بر بازرگانان ایران، تمام این موارد باعث شد شاه اتابك اعظم را از مسندِ قدرت بركنار سازد و به جای او عین‌الدوله را به صدارت منصوب نمایدعین‌الدوله برای تأمین هزینه سفر سوم شاه،مسیونوزبلژیکی، مدیر امور گمرکات ایران را مأمور افزایش درآمد گمرک کرد. افزایش تعرفه گمرکی به تحصن تجار تهران در حرم عبدالعظیم انجامید. پس از بازگشت شاه حوادث دیگری چون به چوب بستن تجار قند توسط عین‌الدوله به تحصن بزرگتری در حرم عبدالعظیم در 23 آذر 1284 با درخواست تأسیس عدالتخانه منجر شد. با قول شاه تحصن پایان یافت اما تعلل در برپایی عدالتخانه موجب تحصن علمای تهران در قم و افزایش خواسته‌ها به عزل عین‌الدوله و برپایی دارالشورا شد.

شاه نهایتاً عین‌الدوله را عزل و مشیرالدوله را صدراعظم کرد و یک سال پس از پایان سفر سوم خود در روز 13 مرداد 1285 در بستر بیماری فرمان مشروطیت را که متضمن ترتیبات تشکیل مجلس بود امضا کرد و روز 14 مهر ماه همین سال اولین دوره مجلس شورای ملی در حضور شاه افتتاح شد. مظفرالدین شاه نخستین قانون اساسی ایران را که در دوره اول مجلس تنظیم شده بود روز هشتم دی ماه 1285 امضا کرد و 4 روز بعد در 12 دی 1285 درگذشت و در حرم حضرت معصومه به خاک سپرده شد.

منابع : 1- ویکی پدیا / 2- كوریلن. بدایع و نخستین سفر مظفرالدین شاه به اروپا. تهران / 3- مهدی كاشانی، سفرنامة مظفرالدین شاه به فرنگ / 4- وبلاگ جاهد