كودتاي 28 مرداد و بازگشت شاه به كشور

مظفر شاهدي

حداقل از اوايل سال 1332بدانسو طرح کودتاي 28 مرداد به عنوان نهايي ترين و در واقع اجتناب ناپذيرترين اقدامي که مي توانست منافع نامشروع و خلاف قاعده بريتانيا و آمريکا را در ايران تأمين کند، مورد تأييد و تصويب کودتاچيان خارجي و عوامل داخلي آنها قرار گرفته بود. ضمن اينکه روند روزافزون گسترش مشکلات، اختلافات و بحرانهاي اقتصادي و غيره دولت دکتر مصدق را با نوعي بلاتکليفي و بي برنامگي مواجه کرده بود. آنچه بود در واپسين روزهاي مرداد ماه 1332 کودتا گران انگليسي و آمريکايي و عوامل داخلي آنان در دربار، ارتش و حکومت که مجموعاً توسط کرميت روزولت افسري از سيا رهبري مي شدند، طرح کودتايي بدون سر و صدا را مورد توجه قرار دادند و به دنبال آن سرهنگ نصيري فرمانده گارد سلطنتي مأموريت يافت در نخستين دقايق پس از نيمه شب 24 مرداد فرمان شاه مبني بر عزل دکتر مصدق از مقام نخست وزيري را تسليم او کرده و با دستگيري مصدق و وزراي دولت و برخي فرماندهان نظامي و چند اقدام ديگر که البته با اعلام نخست وزيري سپهبد فضل الله زاهدي نيز مقارن مي شد، به عمر دولت مصدق پايان دهند. اما اين طرح با شکست روبه رو شد و به دنبال اعلام عمومي خبر شکست کودتا در صبح 25 مرداد 1332، شاه که به اتفاق ثريا در کلاردشت به سر مي برد به سرعت راهي رامسر و از آنجا با هواپيمايي دو موتوره هراسان به بغداد فرار کرد و ضمن اينکه نشريات و برخي رجال دولت مصدق و انتقادات تندي را متوجه او کرده بودند، پس از دو روز بغداد را به جنوب رم پايتخت ايتاليا ترک کرد و در حالي که دوران سخت و پر دلهره اي را در رم سپري مي کرد در کمال نا باوري در بعد از ظهر روز 28 مرداد 1332 مطلع شد که کودتا بر عمر دولت مصدق پايان داده است.

شاه کودتا را يک انقلاب راستين و پر افتخار خواند و در حالي که فضل الله زاهدي در مقام نخست وزيري کودتا منصوب شده بود، شاه آماده بازگشت به ايران بود. بدين ترتيب در صبح روز يکشنبه 1 شهريور 1332 شاه و ثريا با هواپيمايي هلندي وارد تهران شدند.

شاه در اولين ملاقاتش با روزولت طراح و مجري کودتا تصريح کرد که: « من تاج و تخت را مديون خداوند، ملتم، ارتشم و شخص شما [روزولت] هستم.» 1 و روزولت در پاسخ به شاه اطمينان داد که در قبال اين خدمت، انگليسيها و آمريکاييها جز تشکري مختصر چيز ديگري از او نمي خواهند و ادامه داد که: « آنچه ما انجام داده ايم در جهت منافع کلي و مشترکمان بود و نتيجه آن بهترين پاداش ماست.» 2

1- غلامرضا نجاتي، جنبش ملي شدن صنعت نفت ايران و کودتاي 28 مرداد 1332، چاپ پنجم، تهران، شرکت سهامي انتشار، 1368، ص 471 .

2- همان، ص 474 .