«حاشیه نشینی»؛ گریبانگیر سه میلیون جوان ایرانی

حاشیه نشینی معضلی است که سالهاست با آن دست به گریبان هستیم. معضلی که ریشه آن را در فقر اقتصادی باید جستجو کرد، اما پیامدهای آن نه تنها حاشیه نشینی به لحاظ اقتصادی است، بلکه حاشیه نشینی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را نیز به دنبال خود یدک می کشد. آسیب های جدی که حداقل سه میلیون جوان ایرانی را تهدید می کند.

افزایش امید اجتماعی در جوانان با برنامه ریزی و کنترل حاشیه نشینی جوانان به عنوان ابزار یا مقیاس سنجش تغییرات اجتماعی توصیف می شوند؛ آن ها با آغوش باز تحت تأثیر تغییرات جهانی هستند و به شکلی مناسب و موثر به این تغییرات پاسخ می دهند اما اغلب مسائل عمده ایران ناشی از فقر حاصل از رشد بالای جمعیت در طی سه دهه گذشته بوده است. جامعه در حال گذر ایران با چالش ها و تناقض های بسیاری مواجه است و گسترش این عوامل باعث بروز انفکاک و جدایی بین دو نسل پیر و جوان می گردد و نبود فرصت های شغلی مناسب و به تبع آن نبود درآمد، وابستگی به خانواده و . . . جوان را از حیطه شهروند بودن خارج کرده و به حاشیه می راند و جوانان را در بحبوحه ای از کمبود و نیاز قرار می دهد.
در تبیین این چالش باید افزود که فقر و سپس حاشیه نشینی اقتصادی به دنبال خود حاشیه نشینی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را به همراه دارد و محدودیت سرمایه گذاری مناسب در این رابطه به گسترش سریع حاشیه نشینی جوانان می انجامد.
دکتر محمد تقی شیخی جامعه شناس با تاکید بر ساختار جمعیتی کشور، روند شهر نشینی به مشکلات ناشی از شهرنشینی و رشد جمعیت و نبود برنامه ریزی و اصلاحات مناسب برای رفع این چالش ها اشاره می کند.

ساختار جمعیتی کشور چه رابطه ای با حاشیه نشین شدن جوانان دارد؟

ترکیب جمعیتی ایران به گونه ای است که در آن سهم قابل توجهی از جمعیت یعنی حدود ۵۰ درصد جمعیت کشور در سنین کمتر از ۲۹ سالگی قرار دارند. این گونه ترکیب خود نابه سامانی های مختلف جمعیتی، اشتغال، مسائل اقتصادی و نظایر آن را در جامعه ایران ایجاد کرده و پیش تر هم به آن دامن می زند.

تغییرات در سبک زندگی و چالش های شهرنشینی در ایران چگونه عوامل حاشیه نشینی جوانان را فراهم کرده است ؟

جمعیت ایران که دارای ساختار جوانی است، طی سال های اخیر با چالش های فراوان از جمله مسکن روبرو است. از آنجا که طی چند دهد اخیر ایران سریعا از یک جامعه سنتی به یک جامعه نوین و با شرایط جدید متحول شده و در آن نظام خانواده از گسترده به هسته ای تبدیل شده است، تحت چنین شرایطی مسئله مسکن جوانان نسبت به هر زمانی در گذشته حادتر و پیچیده تر شده است. در حالی که روش زندگی، نظام اشتغال، معیار های آموزشی و ... جوانان در این مدت به شدت تغییر کرده است ، چالش مسکن همچنان پایدار و حتی جدی تر باقی مانده است.

رشد گام های سریع شهرنشینی در ایران موجب پیدایش مسکن های ناسالم، نیمه استاندارد، غیراستاندارد و حتی در مواردی زاغه نشینی شده است. این وضعیت به مسئله پیچیده ای در بسیاری از شهرها از جمله تهران تبدیل شده است. شرایط ناسالم مسکن جوانان را در معرض بسیاری از آسیب ها از جمله اعتیاد، الکلیسم، رفتارهای مجرمانه، انحراف، فقر، طلاق، رفتارهای غیرعادی و نظایر آنها قرار می دهد. به هر حال مسکن ناسالم شهری تنها یک مسئله فیزیکی نیست، بلکه یک تجلی فیزیکی از مسائل عمیق تر اجتماعی واقتصادی است که در کشور پدیدار می شود.

جوانان خود حاشیه نشین شده اند یا به حاشیه رانده شده اند؟

جوانان نه این که به طور داوطلبانه و دلخواه وارد وضعیت حاشیه نشینی می گردند بلکه فشارها و مضایق اجتماعی و اقتصادی عصر حاضر موجبات چنین شرایطی را فراهم آورده است. وضعیت یاد شده امروز نه در ایران بلکه در بسیاری از دیگر جوامع رو به توسعه به چشم می خورد. این نکته نیز قابل ذکر است که پدیده حاشیه نشینی تأثیر فراوان بر ناهنجاری های هر چه بیشتر در جامعه دارد. سیاست های منطقه ای، مسائل مربوط به توزیع درآمد، مسکن و مسائل درون شهری از عواملی است که در تشدید این پدیده سهم به سزایی دارد.

راهکارهای پیشنهادی شما برای عبور از بحران حاشیه نشین شدن جوانان چیست؟

جهت پیشگیری این وضعیت خزنده و خطرناک مسئولین و برنامه ریزان اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی می بایست آن گونه شرایطی را فراهم آورند که در سال ها آتی دایره این پدیده وسیع تر نگردد. با وسیع تر شدن دایره حاشیه نشینی اجتماعی و اقتصادی جوانان بسیاری از موارد بحران نیز به طور آشکار و پنهان پدیده ای گردد که هر یک پیامد های خاص خود را نیز دارد و در قالبی تصاعدی ، چالش ها و مشکلات نه تنها جوانان بلکه جامعه نیز به طور عام افزایش می یابد.
همین طور جهت پیشگیری از بحران حاشیه نشینی آینده نگری لازم (میان مدت و طولانی مدت) صورت گیرد، رشد جمعیت کنترل و در بخش های مختلفی که به جوانان مربوط می شود، سرمایه گذاری صورت گیرد. بدان معنا که امکانات اشتغال و تأمین معیشت زندگی در قالب مناسب آنان بر حسب شرایط مکانی و زمانی تحقق یابد.
در حال حاضر به نظر می رسد که مسئولان کشور به آسیب ها و مشکلات ناشی از حاشیه نشینی واقف شده اند و به دنبال برنامه ریزی برای رفع آن هستند. در این زمینه محمدرضا رستمی معاون ساماندهی امور جوانان وزارت ورزش و جوانان با ارائه آماری جدید از تعداد جوانان حاشیه نشین گفته مسئولان وزارت راه از سکونت 11 میلیون نفر در سکونتگاه های غیررسمی در کشور خبر دادند که از این میزان، سه میلیون نفر جوان هستند.

سکونت گاههای غیر رسمی به مناطقی گفته می شود که مهاجرین روستایی و محرومان جامعه شهری را در خود جای داده وخارج از برنامه ریزی رسمی و قانونی توسعه شهری، عمدتا بدون مجوز در درون یا خارج از محدوده قانونی شهرها به وجود آمده است. فقدان سند مالکیت رسمی و محرومیت از خدمات و زیرساخت های شهری از شاخص های آن است.
معاون ساماندهی امورجوانان با بیان اینکه یک منطقه بسیار پرخطر و منطقه دیگر با شرایطی معمولی به عنوان منطقه آزمایشی انتخاب شدند، افزود: همه دستگاه ها در این زمینه اعلام آمادگی کردند تا در قالب یک کار ملی، برنامه های خود را در این دو منطقه به اجرا درآورند.
وی ادامه داد: سپس نتایج فعالیت ها پس از بررسی اعلام خواهد شد تا آثار آن در توسعه و بهبود شاخص های سکونت گاه ها مشخص و در صورت موثر بودن در تمامی سکونت گاه های غیررسمی اجرایی شود.
رستمی با بیان این که گزارش سکونتگاه های غیررسمی با دیدی جدید برای اعضاء مطرح شد افزود: امیدواریم در سند سلامت جوانان که نهایی شده است، بتوانیم با یک تقسیم کار ملی برای کاهش آسیب های اجتماعی جوانان اقدام کنیم و در این زمینه مشارکت همه دستگاه ها لازم است.
معاون ساماندهی امور جوانان گفت: متاسفانه برخی از آسیب های اجتماعی به دلیل درگیرکردن جوانان با سنین پایین بسیار حساس است و امیدواریم در جلسات آینده ستاد ساماندهی امور جوانان با هماهنگی همه دستگاه ها برای ارتقاء وضعیت جوانان گام برداشته شود.
امید است که دستگاه های و نهادهای متولی با اجرای برنامه هایشان در مناطق پایلوت بتوانند به موفقیت هایی در زمینه محدود کردن آسیب های ناشی از حاشیه نشینی دست یابند، چراکه در غیر این صورت باید شاهد بروز مصائب جدی در مناطق حاشیه نشین کشور باشیم.

منابع: ایرنا/ مجله الکترونیکی فصل نو