ممنوعیت اعزام زائران به حج در دوره پهلوی
ایران و عربستان به عنوان دو کشور مهم و تاثیر گذار در منطقه ی خاورمیانه شناخته می شوند . بررسی روابط دو کشور را باید در قرن بیستم بیشتر مد نظر قرار داد
ایران و عربستان به عنوان دو کشور مهم و تاثیر گذار در منطقه ی خاورمیانه شناخته می شوند . بررسی روابط دو کشور را باید در قرن بیستم بیشتر مد نظر قرار داد چرا که عربستان به عنوان کشوری مستقل و یکپارچه تنها پس از تاخت وتاز خاندان آل سعود در دهه ی 1920 توانست خود را به عنوان واحد سیاسی معرفی کند . هر چند در اوایل ظهور اسلام عربستان به عنوان مرکز جهان اسلام و سرزمین وحی به صورت یکپارچه درآمد اما با انتقال مرکز سیاسی حکومت اسلام از مدینه و مکه به شام و سپس دمشق و بغداد ، عربستان به حاشیه رانده شد و قبایل صحرا نشین در بخش های آن به صورت مستقل هر یک منطقه ای را تحت سیطره خود داشتند. بنابراین روابط دو کشور ایران و عربستان را به عنوان دو واحد سیاسی دولت _ ملت در دوران معاصر را باید از دهه ی 1920 به بعد مورد بررسی قرار داد . در این تحقیق سیر این روابط به دو بخش تقسیم می شود . در بخش نخست روابط قبل انقلاب اسلامی ایران بررسی می شود و در بخش دوم روابط بعد از انقلاب مورد کنکاش قرار می گیرد.
بررسی روابط ایران و عربستان قبل از انقلاب
این دو کشور در در سالهای آغازین قرن بیستم در عرضه ی منطقه ای و نظام جهانی ، ساختار های اجتماعی ،اقتصادی ، تجارب متفاوتی داشتند .ایران در این سال ها دچار دگرگونی های اجتماعی - سیاسی مهمی شد .نخستین تحول اجتماعی - سیاسی جهان اسلام در دوره ی معاصر یعنی انقلاب مشروطیت در سال 1285 شمسی روی داد . در این دوران شبه جزیره ی عربستان از مناطق حاشیه ای امپراطوری عثمانی محسوب می شد و دگرگونی اجتماعی خاصی در آن دیده نمی شد . عصبیت قبیله ای در تاریخ سیاسی شبه جزیره نقش مهمی را داشته ، درگیری میان خاندان هاشمی وآل سعود برای چیرگی بر شبه جزیره نمونه ی بارزی در پایه گذاری دولت های محلی است .
در سال 1320ه.ش دولت ایران رفتن به حج را برای ایرانیان ممنوع اعلام کرد. با این وجود برخی از مردم ایران بودند که پنهانی به حج می رفتند و حج می گذاردند. در سال 1322ه.ش ماجرایی روی داد که منجر به قطع رابطه سیاسی بین دو کشور ایران و عربستان شد و آن قتل یکی از حجاج ایرانی به نام ابوطالب یزدی (از اهالی اردکان یزد) در ملا عام بود
صنعت نفت عربستان که اواسط سد ه ی بیستم به عامل اصلی قدرت سیاسی - اقتصادی عربستان تبدیل شده بود ، در حدود سی سال بعد از ایران و کسب اولین امتیاز نفت خاورمیانه (قرارداد دارسی در1903) رونق گرفت . می توان گفت که بسط و گسترش قدرت خاندان آل سعود در اوایل قرن بیستم همزمان با اکتشاف و استخراج نفت در خاور میانه همراه گشت و کشف نفت در شرق عربستان توانست به عامل مهمی در ماندگاری این خاندان در قدرت تبدیل گردد . تا قبل از کشف نفت عربستان کشور مهمی به شمار نمی رفت اما بعد از استخراج نفت در برنامه ها واستراتژی های کشور های قدرتمند جای خود را باز کرد و در ردیف کشور های مهم و استراتژیک قرارگرفت .
روابط ایران با عربستان بیشتر محدود به مسائل حج بود و در ابتدای به قدرت رسیدن آل سعود ایران در برقراری رابطه با شبه جزیره دچار سردرگمی بود و سیاست صبر و انتظار را پیشه کرده بود تا تکلیف جنگ داخلی در عربستان معین گردد. روابط این دو کشور را در دوران رضا شاه به چهار دوره می توان تقسیم کرد :
1- دوره ی نخست : دوره ی بدگمانی و تردید ایران به ماهیت رژیم جدید در شبه جزیره که از سال 8_1304 به طول انجامید .
2- دوره ی دوم : دوره ی به رسمیت شناختن رژیم جدید و روابط با آن .
3- دوره ی سوم :دوره ی بهبود روابط و برقراری مناسبات سیاسی- راهبردی دوستانه دو کشور .
4- دوره ی چهارم : دوره ی تزلزل روابط که با نزدیک شدن سال های بحرانی و پرآشوب پیش از جنگ جهانی دوم آغاز گشته و بابرکناری رضاشاه به پایان رسید .
در سال 1928م/1308ش دولت ایران پادشاهی نجد و حجاز را به رسمیت شناخت و عهد نامه مودت در تاریخ 2 شهریور 1308 به امضا رسید . حبیب الله هویدا به عنوان سفیر ایران به حجاز اعزام شد . در سال 1311 ش ولیعهد فیصل بن سعود به ایران مسافرت کرد.
در فروردین 1315ش دولت ایران تصمیم گرفت سفارت خود را در عربستان تعطیل کند و مسئولیت امور را به سفارت ایران در مصر بسپارد . و حضور کنسول گری را در آنجا مکفی می دانست . بعد از آن روابط در سطح پایینی ادامه پیداکرد و تنها به امور مربوط به حجاج پرداخته می شد . این روابط با شروع جنگ جهانی دوم و برکناری اجباری رضا شاه همچنان در سطوح پایین بود و دوکشور درگیر مشکلات خاص خود بودند .
روابط ایران و عربستان در دوره محمدرضاشاه پهلوی
در سال 1320ه.ش و با ورود نیروهای متفقین به ایران، رضاخان از ایران تبعید شد و به جای وی فرزندش محمدرضا، به عنوان شاه ایران تاجگذاری نمود.
در آن زمان حکومت عربستان در دست عبدالعزیز بن سعود بود که توانسته بود با شکست دادن هاشمی ها به حکومت نجد و حجاز دست یابد و پادشاهی "السعودیة العربیة" را تاسیس نماید.
مهم ترین علتی که بین دو کشور مسئله و مشکل ایجاد می نمود، مشکل حاجیانی بود که از طرف ایران به این کشور برای انجام فریضه حج اعزام می¬شدند و وهابی ها با برخورد بد با ایرانیان شیعه، دولت ایران را مجبور به ترک ارتباط با دولت سعود می¬کردند.
بسط و گسترش قدرت خاندان آل سعود در اوایل قرن بیستم همزمان با اکتشاف و استخراج نفت در خاور میانه همراه گشت و کشف نفت در شرق عربستان توانست به عامل مهمی در ماندگاری این خاندان در قدرت تبدیل گردد . تا قبل از کشف نفت عربستان کشور مهمی به شمار نمی رفت اما بعد از استخراج نفت در برنامه ها واستراتژی های کشور های قدرتمند جای خود را باز کرد و در ردیف کشور های مهم و استراتژیک قرارگرفت
در اواخر دوره رضاخان، ایران سفارت خود را در کشور حجاز و نجد تعطیل نمود و امور مربوط به آن را به سفیر ایران در مصر واگذار نمود. در این سال¬ها جنگ جهانی دوم نیز آغاز شده بود و این جنگ تاثیرات خود را بر کشورهای خاورمیانه نیز گذاشته بود. زائران ایرانی معمولا برای حج، از راه کشور عراق به سمت خانه خدا می¬رفتند و در این راه با مشکلات فراوانی روبرو می¬شدند. به همین جهت سفیر ایران در کشور عراق طی نامه¬ای از وزارت امور خارجه ایران خواست تا مانع رفتن حجاج ایران به عربستان از راه عراق بشود و راه بصره و کویت را به عنوان راه اصلی حج برای ایرانیان تعیین گردد. همچنین ایران از دولت مصر خواست تا امنیت زائرین ایرانی را در کشور عربستان برعهده بگیرد و نخست وزیر مصر نیز این درخواست را پذیرفت؛ به این ترتیب زائرین ایرانی تحت حمایت دولت مصر به حجاز می رفتند.
رابطه¬های اقتصادی و فرهنگی بین دو کشور نیز وجود داشت؛ به طور مثال در سال 1346ه.ش قرارداد فرهنگی بین دو دولت ایران و عربستان سعودی منعقد شد و دکتر هدایتی وزیر آموزش و پرورش ایران در همان سال نیز از این کشور دیدار نمود؛ با این وجود مناسبات فرهنگی و اقتصادی چندانی به جز مسئله نفت بین دو کشور برقرار نبود.
هر دو کشور ایران و عربستان از بزرگترین تولیدکنندگان نفت در جهان به حساب می آمدند و از اعضای اولیه اوپک بودند که آن سازمان را تاسیس کرده بودند. به همین جهت در زمینه تثبیت و نوسان قیمت و همچنین میزان تولید نفت این سازمان با یکدیگر تبادل آراء می نمودند.
قتل زائر ایرانی
در سال 1320ه.ش دولت ایران رفتن به حج را برای ایرانیان ممنوع اعلام کرد. با این وجود برخی از مردم ایران بودند که پنهانی به حج می رفتند و حج می گذاردند. در سال 1322ه.ش ماجرایی روی داد که منجر به قطع رابطه سیاسی بین دو کشور ایران و عربستان شد .موضوع مهم در این سالها قطع روابط با عربستان به دلیل اعدام یک زائر ایرانی بود که عربستان بر درست بودن آن اصرار داشت . این زائر که ابوطالب یزدی نام داشت در گرما گرم طواف دچار مشکل مزاجی می شود و استفراغ می کند ،ماموران سعودی او رابه بی احترامی به خانه خدا متهم می کنند و نزد قاضی شرع می برند ، قاضی نیز حکم به اعدام او می دهد و ابوطالب همان دم گردن زده می شود .این حادثه باعث قطع روابط از سال 1322 تا 1327 می شود.
شروع دوباره روابط ایران و عربستان
شاه عربستان در سال 1327ه.ش با ارسال نامه ای به دولت ایران خواستار از سرگیری روابط شد و با موافقت شاه ایران روابط بین دو کشور دوباره برقرار شد و اعزام زایرین ایرانی به عربستان نیز قانونی گردید.
در سال 1332ه.ش محمدرضا شاه نشان پهلوی و حمایل آن را به پادشاه عربستان سعود بن عبدالعزیز که به جای پدر خود به حکومت نشسته بود و اعطای نشان درجه یک تاج را به فیصل بن عبدالعزیز ولیعهد عربستان، اعطا نمود و از طرف دیگر شاه سعودی در سال 1335ه.ش به ایران مسافرت کرد و بر توسعه روابط بین دو کشور تاکید نمود. این رابطه بین دو کشور تا انتهای حکومت پهلوی برقرار بود و دو کشور به خاطر مسائل نفت و همچنین حجاج ایرانی به برقراری روابط حسنه تاکید داشتند.
منابع : بایگانی اسناد وزارت امور خارجه ایران، کارتن 63، پرونده 10، سال 1320، نقل شده در کتاب روابط سیاسی ایران و عربستان در سده بیستم/روزنامه اطلاعات، 23 و 24 فروردین 1346/ مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ص107-110، سند شماره 42، 3محرم1363ه.ق /وبلاگ خاورمیانه
