معاد از دیدگاه اسماعیلیه
معاد به معناى بازگشت انسان به حیات و زندگى جدید، یکى از ضروریات و اصول دین اسلام است. تمام دین‌داران و آنان كه داعیه طرفداری از دین را دارند، معتقد به معاد و بازگشت انسان برای حسابرسی و رسیدن به عقاب و ثواب می‌باشند و معاد یكی از اصول مهم هر دین می‌باشد. با این همه برخی از اینان قائل به معاد روحانی هستند، برخی دیگر معاد را جسمانی می‌دانند. اسماعیلیه از جمله مذاهب نادری هستند كه قائل به معاد روحانی هستند یعنی اعتقاد دارند كه در قیامت فقط روح انسان عودت خواهد كرد.(1)
معاد روحانی
بر پایه اعتقادات اسماعیلیه مردگان ،بدون پوست، گوشت و استخوان دنیایی و با جوهر حقیقی، یعنی روحِ خویش، پاداش و كیفر می‌بینند. گویا آنان حقیقت و هویت واقعی انسان را در این دنیا همان روح و جوهر باقی می‌دانند كه كیفر و پاداش سرانجام به آن تعلق می‌گیرد.
در باور آنان ثواب و عقاب نیز روحانى است. آنان پاداش و کیفر اخروى را تأویل مى کنند و مى گویند تشنگى و گرسنگى خاص عالم مادى است و در جهانِ معنا مفهومى ندارد.ناصر خسرو که یکی از افراد فرقه اسماعیلیه است ، احساس نیاز در بهشت را نفى مى کند و مى گوید هر کس به اندازه شایستگى خود بى این که از مرتبت دیگرى آگاه باشد از ثواب الهى بهره مند مى گردد.(2)
اسماعیلیان معتقدند که دوزخ و بهشت حقیقى داراى اوصاف جسمانى نیست، اماکسانى که از تأویل آیات آگاهى ندارند نعمات بهشتى را مانند نعمت هاى دنیوى مى پندارند. راحت و آسایش و درد و رنج این سراى فانى، چاشنیى از لذّت و عذاب سراى جاوید است. فضایل و رذایل اخلاقى معلول بهشت ودوزخ اند و راحت و لذّتى که در این عالم هست از بهشت مى آید.
ناصرخسرو دوزخ را کنایه از جهل و بهشت را کنایه از دانش کامل مى انگارد که بر اثر کسب تعالیم آیین اسماعیلى حاصل مى شود. هر کس از امام حق پیروى کند به بهشت مى رسد؛ بنابراین بهشت حقیقى،عقل و حضرت رسول، درِ بهشت و کلمه شهادت، کلید درِ بهشت است.(3)
ادله اسماعیلیه بر معاد روحانی
حمیدالدین کرمانى در «راحة العقل» مى نویسد: «نشأه آخرت نشأه خلق ارواح به دست روح القدس است و چون در جهان از رتبه عقلى ترقى کرده و با عالم معقول متصل شده است، براى ادامه مسیر احتیاج به بدن ندارد و این روح است که ادامه مسیر داده و از تن جداست...»(4)
در این مسأله اسماعیلیه از اندیشه افلوطین تأثیر پذیرفته است. روح وقتى از تن آزاد شود، روز آزادى و جشن اوست. او به جهان زیرین آمده بود و در وقت مردن از تن خارج شده،به جایگاه اصلى خود باز مى گردد. در نگاه افلوطین روح همیشه زنده است و فنا ناپذیر. افلوطین با نگاه خود به مسئله روح و تن به شدت منکر معاد جسمانى است، زیرا اگر اینگونه باشد روح همیشه اسیر تن خواهد بود.(5)ادله اسماعیلیان بر روحانی بودن معاد عبارتند از:
1ـ اگر معاد جسمانی باشد چگونه احکام تکوینی این جهان به آن جهان راه می یابد و اگر این چنین باشد باید مرض و مرگ نیز به آن جهان راه یابد. پس باید معاد جسمانی باشد.
2ـ بنابر دیدگاه قائلین به معاد جسمانی لازمه اش تبدیل بدن های پوسیده به بدن های جدید است و این بدن های جدید باید عذاب شود و این بدن های جدید چه گناهی مرتکب شده اند که لایق عذاب باشند.
3ـ خداوند برای عذاب نیاز به بدن ندارد و قادر به عذاب گنهکاران از درونشان است پس نیازی به معاد جسمانی نمی باشد.
4ـ خانه آخرت تغییر و تحول ندارد ولی بدن دارای تغییر و تحول است.
اما این عقیده با نص صریح آیات قرآنی و احادیث اسلامی منافات دارد و هیچ دلیل نقلی و عقلی بر آن وجود ندارد. در قرآن كریم می‌فرماید: «امروز (روز قیامت) بر دهان آنها مهر می‌نهیم و دست‌هایشان با ما سخن می‌گویند و پاهایشان به كارهایی كه انجام داده‌اند شهادت می‌دهند.»(6)این آیه و آیات دیگری چون فصلت 20 و 21؛ حاقه 19 و 25 می‌باشد. هم‌چنین در جای دیگر می‌فرماید: «... و گفت: چه كسی این استخوان را زنده می‌كند در حالی كه پوسیده است، بگو: همان كس آن را زنده می‌كند كه نخستین بار آن را آفریده و او به هر مخلوقی آگاه است»(7) خداوند در این آیه از زنده شدن دوباره استخوان‌های پوسیده خبر می‌دهد كه نص بر معاد جسمانی است.
کلام آخر:
اسماعیلیان معاد را فقط روحانی می دانند و در این مسأله از اندیشه افلوطین تأثیر پذیرفته اند؛ بدین ترتیب ثواب و عقاب را نیز روحانی می دانند و آنها را به تأویل می برند؛ اما این عقیده با نص صریح آیات قرآن منافات دارد.
پی نوشتها:
1ـ المذاهب الاسلامیه، ص 275.
2ـ خوان الاخوان, ص 18. (جهت مطالعه عقاید اسماعیلیه درباره حشر و نشر ر. ک: خواجه نصیر طوسى، روضة التسلیم، ص 7- 4 ـ 84 و نیز ایران و یمن سه رساله اسماعیلى،ص 116 به بعد.)
3ـ وجه دین، ص 33 ـ 34.
4ـ راحة العقل، ص 502 ـ 505، (با دخل و تصرف).
5ـ درسنامه تاریخ و عقائد اسماعیلیه، مهدی فرمانیان، ص214.
6ـ یس/65.
7ـ یس/78 و 79.
زهرا انصاری نسب
بخش اعتقادات شیعه تبیان
منبع:
سایت andisheqom
سایت ensani
وبلاگ mkalam
سایت noorportal
مطالب مرتبط:
