سرخس ها
بر اساس شواهد فسیلی، سرخسها نخستین بار در اوایل دوره كربونیفر و حدود 350 میلیون سال پیش ظاهر شدند. در این دوره غالبترین رویش گیاهی را سرخس تشكیل میداد؛ بیشتر سرخسها در این دوره منقرض شدند اما برخی باقیمانده و به صورت اشكال پیشرفته تكامل یافتند.
در دوره كرتاسه بسیاری از خانوادههای پیشرفته سرخسها به وجود آمدند سرخسهای کنونی تکامل یافتهترین گیاهان از این گروه هستند که از نظر فقدان دانه از گیاهان پیشرفتهتر مثل بازدانگان و نهاندانگان، متمایز میشوند.
روند تشکیل سرخس
سرخسها گروهی از گیاهان آوندی هستند كه پتریدوفیت نامیده میشوند؛ در واقع پتریدوفیت به همه گیاهان آوندی فاقد دانه گفته میشود. در ماههای معینی از سال در پشت برگ سرخسها لکههایی به وجود میآید كه کمکم به صورت برآمدگی قهوهای رنگ تبدیل میشود. به هر برآمدگی هاگینه میگویند که درون هر هاگینه مجموعهایی از هاگدان وجود دارد. در داخل هاگدان عدسی شکل، دانههای هاگ به وجود میآید و هر دانه هاگ در شرایط مناسب رویش میکند و سرخس جدید را به وجود میآورد. سرخسها نظیر گیاهان دانهدار دارای چرخه زندگی هستند كه اغلب با عنوان تناوب نسلی مطرح میشود.
ساختار سرخس
سرخسها گیاهانی هستند كه دارای ریشه، ساقه و برگاند:
سرخسها اغلب دارای ساقه زیرزمینی (ریزوم) هستند كه برگها از آن منشأ میگیرند. بعضی از سرخسها دارای ساقه ایستاده نیمه چوبی میباشند كه در برخی گونهها طول ساقه به 20 متر میرسد. ریزوم در سال یک ساقه هوایی تولید میکند. ساقه سرخسها، به استثنای بعضی گونههای نادر مناطق حاره، همیشه زیرزمینی و به صورت ریزوم است.
برگ: برگ در سرخسها اصطلاحاً فروند نامیده میشود. برگها در سرخسها مستقیماً از ریزوم جداشده و رشد پیدا میکنند. فروند دارای دو بخش است: دمبرگ و پهنك.پهنك ممكن است تقسیمشده نباشد و ساده باشد؛ یا این که به برگچهها تقسیم شده باشد كه به آن برگ مركب شانهایی گفته میشود كه به حالتهای یك بار شانهایی، دو بار شانهایی و یا سه بار شانهایی دیده میشود. رشد برگ در سرخسها نسبتاً کامل و مدوام است. برگها نسبت به ساقه بزرگند و اثر برگی آنها اهمیت زیاد دارد.
ریشه: ریشهها معمولاً روی ریزوم ها و گاهی روی دمبرگ سرخسها تشكیل میشوند و اغلب فیبری هستند. ریشه سرخسها همیشه نازک بوده، قطر آن از 2 تا 3 میلیمتر تجاوز نمیکند.
نمونهای از انواع سرخسها:
پر سیاوشان
برگها دو تا سه بار شانهای شده و قطعات آن بادبزنی شکل هستند و در نوک آنها در قسمت پشت هاگینه قرار دارد. دم پرسیاوشان سیاه مایل به قهوهای و بسیار براق است. عمدهترین کاربرد درمانی آن برای درمان سرفه و آسم است. این سرخس در نقاط مرطوب، کنار جویبارها و در حلقه چاههای آب شمال ایران میروید.
دارای دو نوع برگ عقیم و بارور است. برگ عقیم فاقد هاگدان؛ بیضی شکل دارای کناره های کامل و برگ باور، بسیار باریک، لولهای شکل و حامل دو ردیف اسپورانژ است.
سرخس بلوطی
این گیاه دارای ساقهای خزنده است که درست زیر سطح زمین به صورت افقی رشد میکند از این ساقه ساقههای سبز رنگی به صورت عمودی رشد میکنند که به آهستگی برافراشته میشوند. سرخس بلوطی توسط هاگهای ریز در زیر برگ ساقههایش تولیدمثل میکند. هاگها در دستههایی تولید میشوند که برای دیدن به اندازه کافی بزرگ هستند.
سرخس نر
برگهایش به صورت دستهایی رشد میکند. باید توجه داشت مصرف زیاد سرخس نر میتواند به بینایی آسیب برساند؛ اما برای خاصیت درمانی، عصاره مایع آن را مصرف می کنند که باعث کشتن و رفع کرمهای روده میشود.مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مرتضی عرفانیان
تنظیم: مریم فروزان کیا