ای وای بر اسیری ...

درباره حزین لاهیجی

محمدعلی بن ابوطالب متخلص به حزین و مشهور به حزین لاهیجی در اصفهان زاده شد. او از نوادگان شیخ زاهد گیلانی بود و در خانواده‌ای اهل علم و فضیلت پرورش یافت.حزین لاهیجی شاعری جهانگرد بود و به سفرهای بسیاری رفت. او رنج‌ها و فراز و نشیب‌های بسیاری را در زندگی تجربه کرد؛ از جمله این‌که شاهد جنگ‌های مختلف بود و بسیاری از این ماجراها را در کتاب‌هایش نوشت.حزین لاهیجی از آخرین شاعران بزرگ سبک هندی بود. از آثار او می‌توان به تذکره شعرا، دیوان اشعار، صفیر دل و حدیقه ثانی در برابر حدیقه سنایی و تذکارات العاشقین در برابر لیلی و مجنون اشاره کرد.

بیت «ای وای بر اسیری کز یادرفته باشد/ در دام مانده باشد صیاد رفته باشد» مطلع یکی از مشهورترین شعرهای اوست.دیوان اشعار حزین لاهیجی حدود 8000 بیت دارد و علاوه بر غزل‌هایش، شامل قصیده، مثنوی، مخمسات و رباعی‌های این شاعر نیز هست. او علاوه بر شعر، آثاری هم درباره تاریخ، فلسفه، منطق و... نوشته کرده است.این شاعر سال‌های پایانی عمرش را در بنارس هندوستان گذراند و سرانجام نیز در روز 23 مهرماه سال 1145 در بنارس از دنیا رفت.

حدود 50 سال پیش، شاعری به نام کاظم غواص شعرهای حزین لاهیجی را با جایگزین کردن تخلص خود (غواص) به جای «حزین»، به نام خود عرضه می‌کرد و بر اثر این کار اعتبار و شهرت بسیاری به دست آورده بود. این شهرت اما دیری نپایید؛ محمدرضا شفیعی کدکنی با پیدا کردن شعرهای حزین لاهیجی متوجه سرقت کاظم غواص شد و آن را افشا کرد. این ماجرا به عنوان یکی از مشهورترین سرقت‌های ادبی در دوران معاصر شناخته شده است.

آثار و سبک حزین

از حزین لاهیجانی علاوه بر اشعار ، تالیفات بسیاری در فلسفه و کلام ، رجال و تاریخ ، اخلاق و منطق به جای مانده است که به لحاظ تاریخی دو کتاب تاریخ حزین و تذکرة المعاصرین دارای اهمیت فراوانی است.وی بدون تردید آخرین شعله پر فروغ سبک هندی یا  اصفهانی است زیرا پس از او در این شیوه شاعری که بتوان از آن نام برد نیامده است.

از صائب و کلیم و یکی دوتن دیگر که بگذریم حزین را می توان از شاعران درجه اول سبک هندی شمرد . این نکته ای است که همه شاعران معاصر وی بدان اعتراف کرده اند و حتی بعضی او را همپایه صائب دانسته اند . نخستین امتیاز او نسبت به معاصرانش ، بخصوص شاعران سرزمین هند ، فصاحت بیان اوست .

غزل های او بر دوگونه است گاه گذر عراقی و ساده و صوفیانه است و این شعرهایی است که در شیوه مولانه و قاسم انوار سروده است و زمانی به همان طرز معمول روزگار خویش . خصوصیت اصلی که میتواند نمایشگر سبک حزین باشد علاوه بر فصاحت و روشنی بیان رنگ عاشقانه داشتن غزل های اوست . در آثار شاعران این سبک مضامین دیگر در غزل آنها راه یافته اما در دیوان حزین غزل های او بیش از هر شاعری دیگر رنگ عاشقانه دارد.

قصاید او مانند دیگر معاصرانش بیشتر استقبال از انوری و خاقانی است که حقیقتا در برابر قصاید آنها بی ارج و سست بنیاد است و این سستی و ضعف خاص قصاید او نیست بلکه تمام قصیده سرایان شیوه هندی و حتی بسیاری از قصیده گویان عراقی این خصوصیت در قصایدشان وجود دارد.

گردآوری «آن‌«‌های حزین لاهیجی در یک کتاب

چندی پیش سیدصابر موسوی از آماده‌سازی کتابی از گزیده و تفسیر اشعار حزین لاهیجی با عنوان «آن‌های حزین» خبر داد.این شاعر و محقق در این باره گفت: این اثر در واقع یک اثر گزینشی ـ پژوهشی خواهد بود که تا پایان سال 92 آن را به پایان خواهم رساند. در حال حاضر 80 درصد کار پیش رفته است و 20 درصد پایانی و ویرایش نهایی آن باقی مانده است.وی افزود: این کتاب، برگزیده‌ای از «آن»‌ها و لحظه‌ها در شعر حزین لاهیجی است که با تکیه بر یک سری نگرش خاص انجام شده است. به عنوان مثال، اولویتم با لحظه‌هایی بوده است که شاعر موفق شده است در آن‌ها، آرمان‌های سبک هندی و سبک عراقی را باهم داشته باشد. یعنی شاعر، آن تیزبینی‌ها و نازک‌خیالی‌های سبک هندی را با زبان قدرتمند سبک عراقی آمیخته کرده است. اولویت من در انتخاب برگزیده شعرها بر همین نکته‌ها استوار بوده است.

این محقق در ادامه گفت: شرح و تفسیری هم بر اشعار برگزیده نوشته‌ام تا بتوانم از این رهگذر، یک معرفی اجمالی و شناخت بهتر از حزین لاهیجی، شاعری که در حق‌اش اجحاف شده است، به خواننده و مخاطب بدهم. چون معتقدم این شاعر باید شناخته‌شده‌تر از چیزی باشد که در حال حاضر هست.موسوی گفت:‌ نام قطعی کتاب انتخاب نشده است. ولی عنوانی که در حال حاضر کتاب را با آن می‌خوانم، «(آن‌)های حزین» نام دارد. هنوز برای این کار ناشری در نظر نگرفته‌ام اما احتمال زیادی وجود دارد که انتشارات هزاره ققنوس این کتاب را چاپ کند.

شعر معروف این شاعر از نظرتان می گذرد:

ای وای بر اسیری کز یاد رفته باشد              در دام مانده باشد صیاد رفته باشد

آه از دمی که تنها، با داغ او چو لاله            در خون نشسته باشم چون باد رفته باشد

امشب صدای تیشه از بیستون نیامد              شاید به خواب شیرین، فرهاد رفته باشد

خونش به تیغ حسرت یا رب حلال بادا          صیدی که از کمندت آزاد رفته باشد

از آه دردناکی سازم خبر دلت را                 وقتی که کوه صبرم بر باد رفته باشد

رحم است بر اسیری کز گرد دام زلفت؟        با صد امیدواری ناشاد رفته باشد

شادم که از رقیبان دامن کشان گذشتی          گو مشت خاک ما هم، بر باد رفته باشد

پرشور از حزین است امروزکوه و صحرا   مجنون گذشته باشد فرهاد رفته باشد

ای مطرب عاشقان نوای تو کجاست         ای ساقی جانآب بقای تو کجاست

گیرم دل ما از نظر افتاده تست               گیرایی مژگان رسای تو کجاست

نوبت ز کیان به ماکیان افتاده ست           بازی شگرفی به میان افتاده ست

شاید که سچهر سفله رقصد ز نشاط          شمشیرش به دف زنان افتاده ست

حسنش به می از حجاب بیرون آمد         عریان آتش ز آب بیرون آمد

آمد سحری بر سر بالینم و گفت              برخیز که افتاب بیرون آمد