جلوه هنر در کاروانسراهای ایرانی

شاید در همه کتاب‌هایی که درباره تاریخ و جغرافیای ایران نوشته شده و در همه سفرنامه‌های جهانگردان، از توجه ایرانیان به راه و ساختمان‌های پیوسته به آن و همچنین راهداری، از روزگاران بسیار کهن، بسیار سخن رفته باشد.

وجود واژه‌هایی چون «ساباط» و «برید» در زبان‌های زنده جهان که از گویش‌های ایرانی گرفته شده، بیان کننده این نظر است که پهناوری سرزمین و دوری شهرها و آبادی‌های ایران و کشورهای همسایه، ایرانی را ناچار کرده است که راه‌های امن داشته باشد و منزل به منزل و آبادی به آبادی، آسایشگاه بسازد و برای آن که کاروان‌ها در بیابان راه خود را بیابند، برج‌ها برافرازد که از دور، مانند برج دریایی، رهسپاران را راهنمایی کند.

هنر ایرانی و صناعت ایرانیان از دوره باستان تاکنون، نشان دهنده و نمایانگر ذوق و سلیقه آن‌هاست، تا آنجا که توانسته‌اند در بین مسیرها، جاده‌ها و بین شهرها، از خود آثاری به جا بگذارند که همگی نشان از تمدن والای آن‌هاست.

یکی از کارهای عام‌المنفعه، ساخت کاروانسرا بوده که به طور منظم، در همه راه‌های اصلی و مهم، برای استراحت کاروانیان، بنا می‌شد، به طوری که از مفهوم کاروانسرا استنباط می‌شود، وجود این بناها، مرحله پیشرفته‌ای از زندگی را مجسم کرده و در واقع شاهرگ حیات اقتصادی و بازرگانی هر دوره را تشکیل می‌داد.

فاصله زیاد بین مراکز تجاری، مداخله عوارض طبیعی، محیط وحشی، بیابان، خطر جنگ‌های داخلی متعدد و در بسیاری اعصار، دسته‌های اشرار کاملاً سازمان یافته، صرف نظر از تهدید دائمی چادرنشینان و انواع غارتگران، همگی وجود جایگاه‌های امن را برای تأمین استراحت کاروان‌ها و سایر مسافران ایجاب می‌کرده‌اند تا به سلامت به مقصدشان رهسپار شوند. حتی در عصر هخامنشیان، منزلگاهی تأسیس شده بود که ساکنانش در صورت لزوم، در برابر دشمنان به دفاع می‌پرداختند.

کاروانسراها نماد کاملی از معماری ایرانی است. در هیچ کجا، هم‌سویی کارکرد و ساختار را بهتر از این نمی‌توان مشاهده کرد، زیرا طرح معمولی قلعه یا ارگ خندق و برج و... به آن تعداد مورد نیاز، چنان پرخرج بود که اجراشدنی نبود.

طرح رباط و کاروانسرا:

رباط و کاروانسرا گاهی بسیار ساده و منحصر به حیاط دور بسته است که حوض یا پایابی در وسط دارد و آخور ستوران در زیر سکو و ایوان پیشخوان اتاق‌ها یا کنار صفه‌های بیرون است و در نقاط سردسیر به جای حیاط، گنبدخانه‌ای در میان دارد و گاه علاوه بر اتاق و ایوان و حیاط، دارای باره بند، انبار، بازار، بالاخانه، برج و غلاف‌خانه است.

در دالان کاروانسراهای مجلل و باشکوه، چند حجره آراسته برای پذیرایی از مسافران نامدار و سرشناس ساخته شده و گاهی در بالای سردر، چند اتاق خوش منظر و مجلل دارد.

درباره بند و اصطبل کاروانسرا، صفه‌ها و تختگاه‌هایی برای ستوربانان ساخته شده و در مدخل اصطبل، اتاق‌هایی پاکیزه است که از یک طرف به حیاط کاروانسرا و از سوی دیگر، از میان رخنه و روزنی، درون باره بند را می‌نگرد و به نظر می‌آید که این اتاق‌ها به سران و یا به اصطلاح «چاروادارها» اختصاص داشته است.

انواع کاروانسراها از نظر طرح و نقشه:

از آنجایی که ساخت کاروانسراهای ایران به طور گسترده از دوره صفویه شروع شده، لازم است در تقسیم آن، به همه عوامل از وضع آب و هوایی گرفته تا شیوه معماری منطقه توجه کرد. در درجه اول کاروانسراهای ایرانی را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم بندی کرد:

الف - کاروانسراهای کاملاً پوشیده کوهستانی:

این نوع کاروانسراها از توقفگاه‌های کوچک کنار راه‌ها تا ساختمان‌های سلطنتی زمان شاه عباس را شامل می‌شود.

نمونه ساده این نوع کاروانسراها، عبارتند از اتاق‌های گنبددار مرکزی با یک ردیف اتاق گنبددار با تعدادی اصطبل در همان ردیف. بیشتر کاروانسراهای کوهستانی دارای اجاق‌های متعدد یا بخاری دیواری در داخل اتاق‌ها هستند.

همچنین این نوع کاروانسراها از هر طرف بسته و پوشیده بوده و به راحتی می‌توان جلوی بادهای مداوم و برف‌های زمستانی و تگرگ‌های بهاری و پائیزی را گرفت و کاروانیان از اینگونه آسیب‌ها در امان بوده‌اند. از نمونه‌های جالب این گروه کاروانسراها، می‌توان کاروانسرای «شبلی» در آذربایجان و کاروانسرای «گدوک» در جاده فیروزآباد را نام برد.

ب ـ کاروانسراهای کرانه خلیج فارس:

به علت اوضاع اقلیمی و جغرافیایی کرانه‌های خلیج فارس، کاروانسراهای این منطقه، معماری ویژه‌ای دارند. این کاروانسراها به طور عام حیاط مرکزی نداشته و شامل بنایی چهارگوش با اتاق مرکزی صلیبی شکل و اتاق‌های جانبی با یک سکوی سنگی، دور تا دور ساختمان، ساخته شده و همه اتاق‌ها به خارج بنا راه دارند تا بادهای خنک ساحلی را به ساختمان برسانند.

تنوع این کاروانسراها از نظر معماری نیز حائز اهمیت است. از نمونه‌های جالب این گروه می‌توان به کاروانسرای «قلعه پهلو» در غرب جاده بندرعباس اشاره کرد.

ج - کاروانسراهای حیاط دار مرکز ایران:

بهترین، مهم‌ترین و زیباترین کاروانسراهای ایران در این گروه قرار دارند. این گروه از کاروانسراها نیز از نظر معماری به گونه‌های زیر تقسیم می‌شوند:

کاروانسرای مدور:

تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنا شده است. این نوع کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است. در حال حاضر فقط دو نمونه «رباط رکن الدین» در جاده یزد - کرمان و کاروانسرای «زیزه بین» در مسیر کاشان و نطنز از این گروه شناخته شده‌اند.

کاروانسراهای حیاط دار چند ضلعی:

این گروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی (اغلب 8 ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده‌اند و زمان ساخت آن‌ها دوره‌ای است که در معماری کاروانسراها پیشرفت قابل ملاحظه‌ای به وجود آمده بود.

از نظر تعداد، کاروانسراهای چند ضلعی نیز همانند کاروانسراهای مدور، اندک و فقط نمونه‌های نادری از آن‌ها در سراسر ایران باقی مانده است. زیباترین نمونه این گروه، کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان - شیراز است که به شکل هشت ضلعی و در دوره صفویه ساخته شده و نشان‌دهنده شیوه معماری اصفهانی است.

کاروانسراهای چندضلعی از داخل و خارج قرینه، ولی کاروانسراهای مدور از خارج دایره شکل و در داخل چند ضلعی است.

کاروانسراهای دو ایوانی:

تعدادی از کاروانسراهای ایرانی را همانند مساجد و مدارس و سایر بناهای مذهبی به شکل مربع یا مستطیل ساخته‌اند. به طور عام ایوان‌های این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری روبروی آن قرار دارد. از نمونه‌های باقی مانده این کاروانسراها می‌توان کاروانسرای چاه خوشاب و دوکوهک را نام برد.

کاروانسراها با تالار ستون‌دار:

تعدادی از کاروانسراهای ایوان با تالار ستون‌دار بنا شده و از آن‌ها اغلب برای اصطبل استفاده شده است. نمونه‌ای از این کاروانسراها عبارتند از کاروانسرای عسکرآباد بین جاده تهران - قم و کاروانسرای خاتون آباد در کیلومتر 25 جاده تهران - گرمسار.

کاروانسرای چهار ایوانی:

احداث بناهای چهار ایوانی حیاط مرکزی، سابقه طولانی در معماری ایران داشته است که نمونه آن را می‌توان در دوره اشکانی (کاخ آشور) ملاحظه کرد و در ادوار اسلامی، از طرح چهار ایوانی برای بنیاد بناهای مذهبی و غیرمذهبی مانند مدارس، مساجد، مقبره‌ها و کاروانسراها استفاده شده و تقریباً این طرح، نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد.

به خصوص از دوره سلجوقی به بعد، کاروانسراهای بسیاری با طرح چهار ایوان ساخته شد که آثار آن در تمامی ایران پراکنده شده است. گرچه گروه کاروانسراهای چهار ایوانی به شکل مربع یا مستطیل بنا شده و از نظر نقشه به هم شباهت دارند، ولی در جزئیات، مانند شکل داخل و خارج دروازه‌های ورودی، برج‌ها و ترتیب قرار گرفتن اصطبل‌ها، دارای ویژگی‌های متفاوتی هستند.

کاروانسراهای متفرقه:

این گروه، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در گروه‌های پنج‌گانه به طور خلاصه بررسی شد، شباهتی ندارد. دلایل مختلفی چون سلیقه و ذوق معمار، نفوذ معماری خارجی و موقعیت جغرافیایی در ساخت این گونه کاروانسراها نقش داشته است.

برای مثال از کاروانسرای سبزوار می‌توان نام برد که شبیه کاروانسراهایی است که در بین‌النهرین ساخته شده است و نمونه دیگر، کاروانسرای شاه عباس جلفای آذربایجان است که آن را شخصی به نام خواجه نظر ساخته است.

تمام آنچه که از گذشتگان ما به جای مانده است، همگی نشانه تمدن و فرهنگ غنی گذشتگان ماست که با فکر و تدبیر خود و با در نظر گرفتن همه موارد در طول زندگی و سفر، برای خود امکاناتی فراهم کرده‌اند که تاکنون نیز کاربرد داشته و دارند.

امید است با حفظ این سرمایه‌های ملی و صیانت از آن‌ها بتوانیم میراث‌داران خوبی برای آن‌ها باشیم و وجود این اماکن را سند فرهنگی و افتخار معماری خود بدانیم.

باشگاه کاربران تبیان - ارسالی از: mansoor43

برگرفته از انجمن: ادب و هنر