بر ساحل اقیانوس بیکرانه نهجالبلاغه
مولی الموحدین و امیرالمومنین علی بن ابیطالب علیه السلام نمونه عالی اسلام و جلوه پرفروغ ایمان و تقوی و قرآن ناطق است. رهبریست كه رفتار و سخنانش، روشنگری است كه پرده از روی این حقایق عالم برمی دارد و خطوط و نقشهای آن را روشن می سازد.
" نهج البلاغه " مجموعه ای نفیس و زیبا از کلام مولاست که روزگار از كهنه كردن آن ناتوان است و گذشت زمان و ظهور افكار واندیشه های نوتر و روشنتر مرتبا بر ارزش آن افزوده است، گفتار علی علیه السلام چون از حقیقت و دانشی بیكران سرچشمه میگرفت و پس از قرآن، كلام خدا و سخن پیامبر صلی الله علیه وآله، برترین سخن بود، عالیترین و بهترین اثر را در جانها می گذاشته و مانند قرآن مورد توجه همگان قرار می گرفته است و با حفظ و ضبط و آموزش و اقتباس در میان مسلمانان راه جاودانگی را می پیموده است.
از نگاه خاکی معترفان
بلندی و اوج سخن امام علی علیه السلام نه تنها دوستان و شیعیان را به تحسین واداشته است بلكه دشمنان را هم مجذوب خود ساخته تا آنجا كه معاویه بن ابی سفیان كه سرسخت ترین دشمنان وی بود به زیبایی و فصاحت خارق العاده سخن او معترف بود .محقن بن ابی محقن برای این كه دل معاویه را كه از كینه امیرالمومنین علی علیه السلام می جوشد خرسند سازد گفت:
از نزد بی زبانترین مردم به نزد تو آمدم .(منظور او امام علی علیه السلام بود)
اما آنچنان این چاپلوسی مشمئزكننده بود كه خود معاویه او را ادب كرد و گفت: وای بر تو ! علی بی زبانترین افراد است؟! قریش پیش از علی از فصاحت آگاهی نداشت، علی به قریش درس فصاحت آموخت ...
آری! امیرالمومنین علی علیه السلام آبشخور فصاحت و ریشه و زادگاه بلاغت است . اسرار مستور بلاغت از وجود او ظاهر گشت و قوانین آن از او اقتباس شد. هر گوینده سخنور از او دنباله روی كرد و هر واعظ سخندانی از سخن او مدد گرفت، در عین حال به او نرسیدند و از او عقب ماندند. بدان جهت كه بر كلام او نشانه ای از دانش خدایی و بویی از سخن نبوی موجود است.
اینكه سخنی در مسیرها و میدانهای مختلف و احیانا متضاد رفته و در عین حال كمال فصاحت و بلاغت خود را در همه آنها حفظ كرده باشد، سخن مولا را قریب به حد اعجاز قرار داده است و به همین جهت سخن امیرالمومنین علیه السلام در حد وسط كلام مخلوق و كلام خالق قرار گرفته است و درباره اش گفته اند: " فوق كلام المخلوق و دون كلام الخالق " !
ابن ابی الحدید از علماء معتزلی قرن هفتم هجری، ادیبی ماهر و شاعری چیره دست است و چنانكه می دانیم سخت شیفته كلام مولا است و مكرر در خلال كتاب خود شیفتگی خویش را ابراز می دارد .وی در جلد 16 شرح نهج البلاغه خود، صفحه 146 می گوید:
فصاحت را ببین كه چگونه افسار خود را به دست این مرد داده و مهار خود را باو سپرده است، نظم عجیب الفاظ را تماشا كن، یكی پس از دیگری می آیند و در اختیار او قرار می گیرند مانند چشمه ای كه خود به خود و بدون زحمت از زمین بجوشد، سبحان الله جوانی از عرب در شهری مانند مكه بزرگ می شود، با هیچ حكیمی برخورد نكرده است اما سخنانش در حكمت نظری بالادست سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته است، با اهل حكمت عملی معاشرت نكرده است اما از سقراط بالاتر رفته است، میان شجاعان و دلاوران تربیت نشده است (چون اهل مكه صاحبان تجارت بودند نه جنگجو)، اما شجاعترین بشری باشد كه قدم بر روی زمین نهاده است ... .
شاهکاری جاودان
اگر بگذریم از قرآن كریم كه داستانی دیگر است، باید گفت نهج البلاغه شاهكار است اما نه تنها در یك زمینه، مثلا موعظه، یا حماسه، یا عشق و غزل، یا مدح و هجا و غیره . بلكه در زمینه های گوناگون. این كه سخن شاهكار باشد ولی در یك زمینه البته زیاد نیست و انگشت شمار است ولی به هر حال هست. اینكه در زمینه های گوناگون باشد ولی در حد معمولی نه شاهكار، فراوان است، ولی اینكه سخنی شاهكار باشد و در عین حال محدود به زمینه خاصی نباشد از مختصات نهج البلاغه است.
كلمات امیرالمومنین علیه السلام از قدیمترین ایام با دو امتیاز همراه بوده است و با این دو امتیاز شناخته می شده است: یكی فصاحت و بلاغت، و دیگر چند جانبه بودن و به اصطلاح امروز چند بعدی بودن.
هر یك از این دو امتیاز به تنهایی كافی است كه به كلمات امام علی علیه السلام ارزش فراوان بدهد، ولی توام شدن این دو با یكدیگر یعنی اینكه سخنی در مسیرها و میدانهای مختلف و احیانا متضاد رفته و در عین حال كمال فصاحت و بلاغت خود را در همه آنها حفظ كرده باشد، سخن مولا را قریب به حد اعجاز قرار داده است و به همین جهت سخن امیرالمومنین علیه السلام در حد وسط كلام مخلوق و كلام خالق قرار گرفته است و درباره اش گفته اند: " فوق كلام المخلوق و دون كلام الخالق "!
این امتیاز نهج البلاغه برای فردی كه سخن شناس باشد و زیبایی سخن را درك كند نیاز به توضیح و توصیف ندارد، اساسا زیبایی درك كردنی است نه وصف كردنی. نهج البلاغه پس از نزدیك چهارده قرن برای شنونده امروز همان لطف و حلاوت و گیرندگی و جذابیت را دارد كه برای مردم آنروز داشته است و این یعنی نوعی اعجاز.
موضوعات عالی و متنوع
نهجالبلاغه در سه موضوع تالیف شده است، نخست خطبه های امام علی علیه السلام كه در منابر، مساجد و یا میدانهای جنگ و یا در هنگام مسافرت بیان شده و در آن مردم را پند و اندرز داده و آنان را با موضوعات دینی آشنا كرده و یا به جهاد با منافقان و دشمنان اسلام دعوت فرموده است.
دوم رسایل و نامه ها و احكام و فرامینی كه از طرف امیرالمومنین علیه السلام برای حكام و والیان صادر شده و در این نامهها كارگزاران خود را به عدالت و طرفداری از مظلوم دعوت فرموده و راه و روش حكومت اسلامی را برای آنها شرح می دهد و برنامه های آنان را معین می كند.
سوم سخنان كوتاه و مختصری كه از آن جناب شنیده شده و هر كدام مانند یك تابلو آدمیان را بطرف خود جلب می كنند و انسان را به جهان انسانیت و فضیلت می كشانند.
مۆلف زبردست و فرهیخته
سید شریف رضی(ره) كه در اوایل قرن پنجم در بغداد درگذشت، مردی ادیب و شاعر و سخن شناس بود، ثعالبی كه معاصر وی بوده درباره اش گفته است: او امروز شگفت ترین مردم عصر و شریفترین سادات عراق است و گذشته از اصالت نسب و حسب به ادب روشن و فضل كامل آراسته شده است.
سید رضی، نهجالبلاغه را از مصادر و منابع زیادی كه در كتابخانههای بغداد در دست بود فراهم نمود و این مجموعه نفیس را به جهان اسلام تقدیم كرد و این نام زیبا را كه بهتر از آن را در این موضوع نمیتوان دید بر آن گذاشت.
سید رضی مانند مولفین عصر خود كه اغلب مطالب را بدون ماخذ تدوین می كردند نهج البلاغه را گرد آورده است. و مآخذ آن را به جز در چند مورد بیان نكرده است، و شاید در نظر سید رضی موضوع چنان مسلم بوده كه ذكر مآخذ را برای خود لازم نمی دانسته است.
امیرالمومنین علی علیه السلام آبشخور فصاحت و ریشه و زادگاه بلاغت است . اسرار مستور بلاغت از وجود او ظاهر گشت و قوانین آن از او اقتباس شد . هر گوینده سخنور از او دنباله روی كرد و هر واعظ سخندانی از سخن او مدد گرفت، در عین حال به او نرسیدند و از او عقب ماندند. بدان جهت كه بر كلام او نشانه ای از دانش خدایی و بویی از سخن نبوی موجود است
به طوری كه از نهجالبلاغه معلوم است، سیدرضی همه خطابه ها و سخنان و كلمات امام علی علیه السلام را در این جا ذكر نكرده است و همانطور كه خودش صریحا نوشته بعضی از مطالب را حذف نموده و الا خطبه ها و كلمات آن حضرت بیشتر از این هاست.
مصادر و مآخذ نهجالبلاغه در كتابخانه های بغداد كه سید رضی در آن جا اقامت داشت وجود داشته و خاندان سید رضی مخصوصا برادرش سید مرتضی(ره) كتابخانه بسیار عظیمی داشته است که این كتابخانه ها در حمله طغرل بیگ سلجوقی در سال 448 طعمه آتش شدند.
چشمهی همیشه جوشان
درباره مندرجات نهج البلاغه و انتساب آنها به امیرالمومنین علی علیه السلام گروهی از قدیم و جدید ایجاد شك و تردید كرده اند، این گروه اغلب از روی تعصب و عناد در این باره سخن گفته اند، و كوركورانه از گفته های علماء گذشته پیروی كرده و بدون تعمق اظهار نظر كرده اند. این جماعت در مولف نهج البلاغه نیز دچار خبط و اشتباه شده اند و این موضوع خود می رساند كه این گونه افراد حتی نهج البلاغه را مطالعه نكرده و با دقت موضوعات آن را مورد بحث قرار نداده اند، زیر ا اگر كسی این کتاب شریف و مولفات سید رضی را مطالعه كند در مولف آن تردید نمی كند.
بهرحال نهجالبلاغه چشمه جوشانی است که روح پر جلال و باشکوه علی علیه السلام به تك تك واژه هایش جان داده و آن را در تاریخ جاودانگی بخشیده است.
ابوالفضل صالح صدر
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
منابع:
سیری در نهج البلاغه، مرتضی مطهری.
پاسخ به معاندان نهج البلاغه، عزیزالله عطاردی.
با نهج البلاغه آشنا شویم، مرتضی محسنی کبیر.
آشنائی با نهج البلاغه امام علی علیه السلام و پاسخ به چند شبهه، جعفر حسینی.