تبیان، دستیار زندگی
همانگونه که عیب جویی زشت و حرام است کتمان عیب نیز خیانت است زیرا مومن باید مانند آیینه باشد و زشتی ها و زیبایی های برادر دینی خود را نشان بدهد منتها به خود او نه به دیگران ، که شأن آیینه همین است .
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

اگر می‌خوای رسوا نشی، عیبجویی نکن!


همانگونه که عیب جویی زشت و حرام است کتمان عیب نیز خیانت است زیرا مومن باید مانند آیینه باشد و زشتی ها و زیبایی های برادر دینی خود را نشان بدهد منتها به خود او نه به دیگران ، که شأن آیینه همین است .


عیب جویی

عاقبت عیب جویی از دیگران از دیدگاه حضرت محمد(صلی الله علیه و آله)

عیب" در لغت به معنی كمبود در ذات چیزی یا صفتش می‌باشد و در مقابل آن صحت و سلامتی است.[ مصطفوی، حسن؛ التحقیق، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368، اول، ج 8، ص 270] عیب جویی یكی از رذایل اخلاقی است كه قرآن با تعبیرهای مختلف از آن نهی كرده و عیب جو رامورد نكوهش قرار داده است.[ خرمشاهی، بهاء الدین؛ دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان و ناهید، 1377، اول، ج 2، ص 1501]

عیب پوشی نقطه مقابل تجسس و عیب جویی است و در فضیلت و شرافت آن همین بس كه یكی از اوصاف خدای سبحان است. (خداوند ستار العیوب می‌باشد).[ نراقی، مهدی؛ علم اخلاق اسلامی، (جامع السعادات) ترجمه جلال الدین مجتبوی، تهران، حكمت، 1366، دوم، ص 360]

ریشه و اساس پیدایش این صفت مذموم در دل انسان از دیدگاه علم اخلاق می تواند موارد زیر باشد:

1- عیب جویی نتیجه عداوت و حسد است به این معنا كه اگر كسی كینه و دشمنی دیگری را در دل داشته باشد به دنبال عیوب او می‌افتد تا آنها را پیدا كند و رسوایش سازد.

2- تجسس ممكن است در برخی موارد از آثار طغیان قوه شهوت باشد به این معنا كه شخص بدون اینكه كینه و حسد نسبت به دیگران داشته باشد دنبال لغزشها و عیوب آنها می‌افتد.[ حقانی زنجانی، حسین؛ پژوهشی در ارزشهای اخلاقی، تهران، دانشگاه الزهرا، 1383، اول، ص 117] به طوری كه در این قوه نوعی پستی و زبونی پدید می‌آید كه فرد بیمار از آشكار شدن زشتی‌ها و عیوب دیگران، شاد می‌شود.[ علم اخلاق اسلامی، پیشین، ص 363.]

3- بدگمانی، عامل دیگری بر عیب جویی و بدگویی است.[ پژوهشی در ارزشهای اخلاقی، پیشین، ص 129]

راه علاج:

هر كسی بامراجعه به نفس خویش متوجه می‌شود كه خودش مانند دیگران خالی از عیوب نیست و خداوند از روی لطف، صفات بد و زشت و اشتباهات او را از دیگران مخفی كرده است.[ پژوهشی از ارزشهای اخلاقی، پیشین، ص 120] توجه به این نكته همچنین توجه به آثار شوم عیب جویی بر خود فرد و دیگران،‌چه دنیوی و چه اخروی، از مهمترین راهكارهای درمان این صفت زشت است.

حضرت امیر (علیه السلام) در این باره می‌فرماید:

«مَنْ نظَرَ فی عَیْبِ نَفْسِهِ اِشْتَغَلَ عَنْ عَیْبِ غَیرِهِ »[ محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحكمه، ترجمه حمید رضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1379، دوم، ج 9، ث 4216.] «هر كه عیب خود را ببیند  از پرداختن به عیب دیگران باز ایستد.»

حضرت علی -علیه السلام -فرموده اند: البته باید دشمن ترین آدم ها نزد تو و دور ترین اشخاص از تو کسانی باشند که در عیب جویی از مردم اصرار بیشتری دارند

تجسس ممدوح یا عیب جویی جایز:

لازم به تذكر است كه در پی عیوب دیگران افتادن و تجسس در امور مردم و به طور كلی عیب جویی، بعضاً نه تنها مذموم نیست بلكه واجب است از جمله:

1- عیب جویی از خود در جهت خودیابی و خودسازی (رفع اشكالات و دفع بیماری‌های اخلاقی).

2- كشف عیوب دیگران در انتخاب افراد مسئول برای مسئولیت‌های اجتماعی و نیز جهت انتخاب همسر و...

3- عیب جویی از بیگانگان و زیر نظر گرفتن افراد اجنبی و مشكوك، جهت جلوگیری از رسیدن به اهداف شوم خود.

4- در عیوبی كه فراگیر هستند، برخی از آنها را مورد توجه قرار دادن و بازگو نمودن آن جهت اخطار و هشدار  به دیگران.

5- بازگو نمودن برخی عیوب به افراد ذی‌صلاح و دلسوز و مربی جهت علاج و اصلاح.[ همان، ص 241.]

آیا همه جا می توان به دیگران عیوبشان را تذکر داد؟

چون اسلام برای حیثیت و آبروی مۆمن ارزش و اهمیت خاصی قائل است و بازگو کردن عیوب مردم نیز یک ضرورت است باید این امر مهم به صورت پنهانی و خصوصی انجام داد تا به شخصیت مۆمن لطمه ای وارد نشود که می گویند : نیازهای اضطراری باید در چارچوب خودشان ارزیابی شوند یعنی از آن محدوده نباید تجاوز کرد .

حضرت علی (علیه السلام) فرمود : « نصیحت کردن در میان مردم نوعی سرکوبی است . » « فهرست غرر /ص382»

امام حسن عسگری (علیه السلام) فرمود : « کسی که برادر دینی خود را در پنهان پند دهد زینت بخش او شده است ، اما اگر در برابر دیگران نصیحتش کند موجب سرشکستگی او می شود . » « تحف العقول / ص 36»

نصیحت در نهانی بهتر آید                           گره از جان و بند از دل گشاید

پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمودند: عیب‌های مۆمنان را جستجو نكنید، زیرا هر كه دنبال عیب های مۆمنان باشد، خداوند عیب های او را دنبال كند و هر كه خداوند تعالی عیوبش را جستجو كند، او را رسوا سازد گرچه درون خانه‌اش باشد

هدیه ای به نام عیب

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند : «محبوب ترین برادر نزد من کسی است که عیوبم را به من اهدا کند.»

« تحف العقول ، ص 273 – اصول کافی – وسائل شیعه »

پس کسی که ادعای دوستی می کند ولی عیوب انسان را تذکر نمی دهد و هر گونه نقص و عیبی که می بیند بی تفاوت از آن می گذرد دوست واقعی نیست و چه بسا دشمن انسان ( هر چند از روی دشمنی ) خدمتی به انسان می کند و عیوب او را تذکر می دهد ، که اگر تذکر نمی داد او نمی توانست به سادگی به عیوب خود پی ببرد .

کتمان عیب خیانت است

همانگونه که عیب جویی زشت و حرام است کتمان عیب نیز خیانت است زیرا مومن باید مانند آیینه باشد و زشتیها و زیباییهای برادر دینی خود را نشان بدهد منتها به خود او نه به دیگران ، که شأن آیینه همین است .

امام صادق (علیه السلام) فرمودند : « کسی که برادر دینی خود را گرفتار عمل ناپسندی می بیند و می تواند او را از این کار باز دارد اگر چنین نکند به او خیانت ورزیده است .» « بحار الانوار چاپ بیروت ، ج72/ص65»

عیب زدایی و عیب جویی از جمله ویژگی های انسان مومن و متخلّق ( کسی که خود را تغییر بدهد و با کس دیگر همخو شود و خوشخویی کند ) به اخلاق حسنه صفت عیب زدایی است .

همه می دانند که عیب جویی از صفات زشت و ناپسند به به شمار می رود ولی عیب زدایی از صفات بسیار خوب و پسندیده است زیرا انسان در صورتی کامل می شود که عیوب خود را برطرف سازد و شکی نیست که تمام افراد بشر جز معصومین نواقص و کمبودهایی دارند و هیچ یک از گناه و اشتباه خالی نیستند .

چگونه به عیوب خود پی ببریم؟

پس انسان برای عیب زدایی یا بهتر بگویم برطرف کردن عیوب خود اول باید آنها را بشناسد . اما چگونه انسان به عیوب خود آگاه می شود ؟

پاسخ : انسان می تواند از سه راه به عیبه ای خود واقف شود :

1. مراقبت و محاسبه ؛ یعنی اگر انسان مواظب اعمال و رفتار خویش باشه و خودش رو مورد محاسبه و حسابرسی قرار بده ، به ویژه اگر خود را با معیارها و الگوهای مورد قبول صالحان و پارسایان مقایسه کنه چون خودش رو فاقد فضیلتهای آنها می بینه به خوبی می تونه به عیوب خویش پی ببرد .

2. عبرت گرفتن از رفتار و کردار افراد بزهکار و نادرست و بد اخلافق ، که به قول سعدی لقمان را گفتند : ادب از که آموختی ؟ گفت : از بی ادبان

صله رحم

3. معاشرت با دوستان مخلص و صدیق که از نصیحت کردن تو دریغ نداشته باشند و از روی خیرخواهی عیوب تو را بدون تملّق و چرب زبانی تذکّر دهند .

بله ، دوستان واقعی و با ایمان می توانند در این مسیر بهترین راهنما برای انسان باشند در صورتی که او هم به نصیحت های آنها گوش دهد و از آنها بخواهد او را در مورد اشتباهات و لغزشهایش آگاه و راهنمایی کنند .

از این رو است که امام صادق (علیه السلام) فرمودند :

« سعی کنید اوقات شبانه روز خود را به چهار قسمت تقسیم کنید : یک قسمت برای عبادت و خلوت با خدا ، یک قسمت برای تأمین معاش و تحصیل (به دست آوردن) هزینه زندگی ، قسمتی برای رفت و آمد و معاشرت با برادران مورد اعتمادی که شما را به عیوبتان آگاه می سازند و قلبا نسبت به شما خلوص و صفا دارند ، و ساعتی را نیز برای تفریح و لذایذ مشروع خود اختصاص دهید و به وسیله این ساعت { : ساعت استراحت } می توانید خود را برای ساعت دیگر آماده کنید . » « بحار الانوار / چاپ بیروت ج 75/ ص 321؛ تحف الغقول ، ص 307»

اگر می‌خوای رسوا نشی، عیبجویی نکن

پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمودند: عیب‌های مۆمنان را جستجو نكنید، زیرا هر كه دنبال عیب های مۆمنان باشد، خداوند عیب های او را دنبال كند و هر كه خداوند تعالی عیوبش را جستجو كند، او را رسوا سازد گرچه درون خانه‌اش باشد.(کتاب نهج الفصاحه)

امام صادق (علیه السلام) فرمودند : « کسی که برادر دینی خود را گرفتار عمل ناپسندی می بیند و می تواند او را از این کار باز دارد اگر چنین نکند به او خیانت ورزیده است »

بعضی ها در دیدن هم خسیس اند!

گروهی از مردم هستند که بدی های مردم را می‏بینند و مهم می‏شمارند ولی خوبی ها را نمی‏بینند یا نمی‏خواهند ببینند، و اگر دیدند آنها را ناچیز و غیر قابل اعتنا می‏کند و خوبی آنها ارزشی قائل نیستند. این گروه عینک بدبینی به چشم دارند و همواره در جستجوی بدیهای مردمند. اگر کسی دهها صفت خوب داشته باشد و یک صفت بد صفات خوبش را نادیده می‏گیرند و حتی یک بار هم از آنها نام نمی‏برند، ولی روی آن صفت بد انگشت می‏گذازند و مکرر به زبان می‏آوردند. اینان بیمارند و به مرض عیب جویی مبتلا هستند. اولیای گرامی اسلام به پیروان خود توصیه کردند آنان را دشمن خود بدانید و از معاشرت با این فرومایگان ناپاکدل بپرهیزید که از شرشان در امان نخواهید بود.

حضرت علی -علیه السلام -فرموده اند:

البته باید دشمن ترین آدم ها نزد تو و دور ترین اشخاص از تو کسانی باشند که در عیب جویی از مردم اصرار بیشتری دارند.

و نیز فرموده اند:

از آمیزش و مجالست با عیب جویان پرهیز کن که همنشین آنان از آیسبشان سالم نمی‏ماند.

امام جعفر صادق علیه‌السلام در حدیثی گهربار فرموده است: هر كس خودش را بهتر از دیگران بداند، او از متكبران است.

امام جعفر صادق علیه السلام فرمود : هر كس خودش را بهتر از دیگران بداند، او از متكبران است. حفص بن غیاث مى گوید: عرض كردم: اگر گنهكارى را ببیند و به سبب بى گناهى و پاكدامنى خود، خویشتن را از او بهتر بداند چه؟ فرمودند: هرگز هرگز! چه بسا كه او آمرزیده شود اما تو را براى حسابرسى نگه دارند، مگر داستان جادوگران و موسى علیه السلام را نخوانده اى؟ «اصول كافى، جلد8، صفحه128 »

فراوری: زهرا اجلال            

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان


منابع: سایت مشرق

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.