اندیشمندان مسلمان و مفهوم بدعت
در نوشتار پیشین به مفهوم بدعت و تقابل آن با سنت پرداخته و سعی نمودیم تا وجه تمایز بدعت از سنت و غیر بدعت را مشخص نموده و مقیاس های سنجش آنرا روشن سازیم. از برآیند کلی آنچه گذشت چنین به دست می آید که بدعت به هر گونه از نوآوری صدق نمی کند ،وآنچه که قرآن، احادیث و قواعد اصول و فقه بر آن دلالت دارد جزو سنت به شمار مى آید، بدعت نیست همچنین تمام امورى که به خودى خود مباح است و هیچ یک از عناوین حرام بر آنها منطبق نمى شود مثل عادات و آدابى که در زندگى بشر از قدیم مرسوم بوده ، بدعت به شمار نمى آید.
با این همه قدر مسلم این است که هیچ کدام از مذاهب اسلامی در حرمت شدید بدعت تردید نکرده اند. مرحوم نراقى (ره) از علمای بزرگوار شیعه می فرماید: «حرمت بدعت مورد اتفاق امت اسلام است، بلکه اصل حرمت آن ضرورى دین و ملت است».(1) دلیل عمده حرمت، روایات مستفیض بلکه متواترى است که شیعه و اهل سنت از پیامبر خدا (ص) نقل کردهاند که فرمودند: «ایجاد هر امری که سابقه در دین نداشته بدعت است و هر بدعتی گمراهی است و هر گمراهی در آتش است».(2) اما آنچه وجه تمایز در تعیین مصداق بدعتها نزد مذاهب و فرق اسلامی است، دیدگاههایی است که برخی از اندیشمندان مسلمان از روی افراط یا تفریط، و یا بر اساس سلیقه ای شخصی و یا نگاهی خاص نسبت به بدعتها ابراز داشته اند. هم اکنون به بررسی سه دیدگاه نخست درباره بدعت خواهیم پرداخت و دیدگاه دیگر را در نوشتار بعدی به مخاطبان عزیز تقدیم خواهیم داشت.
بررسی دیدگاهها در تعریف بدعت
رویکردهای فقهی و کلامی در مذاهب اسلامی در تعریف بدعت، نظریات گوناگونی را برای اندیشمندان مسلمان به وجود آورده است:
1. گروهی از اندیشمندان مسلمان معتقدند که عملی بدعت است که دارای دو ویژگی باشد: نخست اصل و اساسی در شریعت نداشته باشد; دوم به عنوان طریق شرعی وانمود شود.
2- برخی دیگر، دامنه بدعت را تا حدودی گسترده اند، ولی همه انواع آن را ناشایست ندانسته اند، بلکه بدعت را تقسیم کرده اند، به شایست و ناشایست.
3- برخی بر این باورند که بدعت نامیدن هر پدیده جدیدی پس از پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله وسلم - خطاست، بلکه بدعت، عملی است که به قصد عبادت و مشروعیت و طاعت شارع، انجام گیرد.
گفتن ذکر خدا در هر حالی خوب است یا خواندن نماز جمعه در همه احوال فضیلت دارد، لیکن اگر کسی بدون مدرک شرعی به یک ذکر خاصی در وقت خاصی ملتزم بشود و آن را به عنوان یک مساله شرعی وانمود کند، بدعت و حرام
4-- برخی دامنه بدعت را چنان گسترانده اند،که هر پدیده جدیدی را پس از رحلت پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله وسلم - پدیدار شده، بدعت پنداشته و حرام دانسته اند.
دیدگاه اول:
این دیدگاه که با برخی قیود در تعریف بدعت، قلمرو آن را محدود ساخته، و بدعت را عبارت از طریقه ابداعات و اختراعات جدید در حوزه دین می داند که دارای دو ویژگی باشد:
1- اصل و اساسی در شریعت نداشته باشد 2 -به عنوان طریق شرعی وانمود شود.
مرحوم نراقی این دیدگاه را پذیرفته و نوشته است: «بدعت عملی است که غیرشارع بدون دلیل و مدرک شرعی، آن را برای دیگران، به صورت یک عمل شرعی وانمود کند. اما اگر عملی از ناحیه شرع ثابت نشده باشد و آن عمل را کسی انجام دهد، بدون ارائه به صورت یک عمل شرعی، آن عمل از جهت بدعت حرام نخواهد بود گرچه ممکن است از جهت دیگری حرام باشد.» (3)
شاطبی از فقیهان اهل سنت نیز، این نظریه را تاکید نموده و می گوید: «بدعت، طریقه ای است در دین که اختراع شده و اصلی در شریعت ندارد. ولیکن در صورت، مشابه با شریعت است و به عنوان یک امر شرعی وانمود می شود.» (4)
قیودی که در تعریف اخذ کرده به این منظور است که با هر قیدی بخشی از نوآوری ها را از تعریف بدعت خارج نماید و آن قیود عبارت اند از:
1- «بدعت به عنوان طریقه ای در دین » این قید به منظور خارج کردن طریق هایی است که در امور دنیایی اختراع می شوند مانند صنایع و شهرهایی که جدید هستند و سابقه ندارند.
2- «طریقه ای اختراع شده که اصلی در شریعت ندارد» این قید برای خارج کردن چیزهایی است که بعد از پیامبر - صلی الله علیه و آله وسلم - اختراع شده، لیکن با شریعت ارتباط دارند، مثل علم نحو و صرف ، لغت، اصول فقه و . . .
3- «پدیده ای که در صورت، مشابه با شریعت باشد و به عنوان یک مساله شرعی وانمود می شود.» با این قید آن سری از اعمالی که در صورت به عنوان مساله شرعی وانمود نشده، خارج کرده است. مثلا گفتن ذکر خدا در هر حالی خوب است یا خواندن نماز جمعه در همه احوال فضیلت دارد، لیکن اگر کسی بدون مدرک شرعی به یک ذکر خاصی در وقت خاصی ملتزم بشود و آن را به عنوان یک مساله شرعی وانمود کند، بدعت و حرام.
این تعریف بهترین تعریفی است که تاکنون از بدعت ارائه شده است. زیرا از طرفی از اشکالاتی که بر تعاریف دیگر وارد است مبراست، از طرف دیگر، روایات نیز آن را تایید می کنند; زیرا در بسیاری از روایات، بدعت در مقابل سنت به کار رفته است.
چرا که سنت، یعنی روشی که پیامبر - صلی الله علیه و آله وسلم - آن را بنیان گذاشته و بر آن مواظبت می کرده است. به قرینه مقابله روشن می شود که بدعت، روشی است که بانی آن پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله وسلم - نبوده و دیگران، آن شیوه را به نام دین رواج داده اند.
دیدگاه دوم:
گروهی از فقیهان مسلمان بدعت را به شایست و ناشایست تقسیم کرده اند. برای نمونه صاحب جواهر از فقهای شیعه معتقد است: «گروهی از فقیهان، مانند: محقق در معتبر و شیخ در خلاف و مبسوط، قایل شده اند که اذان سوم در روز جمعه مکروه است، به دلیل اصل و ضعف آن خبری که می گوید: "اذان سوم بدعت است" گفته اند: بر فرض صحت خبر، بدعت، اعم است از حرام و غیرحرام.» (5)
برخی از بزرگان اهل سنت نیز بدعت را بر دو قسم دانسته اند; ضاله و محموده. بدعت ضاله عبارت است از پدید آمدن چیزى که با قرآن، سنت، اجماع و اثر مخالف باشد و بدعت محموده عبارت است از چیز خوبى که با کتاب، سنت، اجماع و اثر مخالف نباشد.(6)
غزالى مى نویسد: «هر گونه نوآورى بدعت و حرام نیست بلکه بدعتى حرام است که با سنت قطعى متضاد باشد و گاهى ابداع واجب است و آن در صورتى است که اسباب، تغییر یافته و دگرگون شده باشد».(7)
هر چند که تقسیم بندى بدعت از نظر معناى لغوى صحیح است اما در اصطلاح شرع بدعت تقسیم بندى نمى شود بلکه هر بدعتى حرام است زیرا بدعت عبارت است از چیزى که مخالف قرآن و سنت باشد و هر چیزى که موافق قرآن و سنت باشد بدعت نخواهد بود. از این رو دیدگاه هایى که براساس اجتهاد صحیح و طبق قواعد اصول و فقه به دست آمده، بدعت به شمار نمى آید و آنچه طبق رأى، استحسان و اجتهاد غیر صحیح باشد بدعت مى باشد. شیعه نیز با دو شرط هر گونه بدعت را حرام مى داند:
1ـ ریشه در اصل و اساس شریعت نداشته باشد. 2ـ به عنوان طریق شرعى وانمود گردد.
شیعه و سنی از پیامبر گرامی اسلام - صلی الله علیه و آله وسلم - نقل کرده اند که فرموده اند:
«کل بدعة ضلالة و کل ضلالة سبیلها الی النار .» (8)
«هر بدعتی گمراهی و هر گمراهی مسیرش به سوی آتش است.»
شیعه نیز با دو شرط هر گونه بدعت را حرام مى داند: 1ـ ریشه در اصل و اساس شریعت نداشته باشد. 2ـ به عنوان طریق شرعى وانمود گردد
جمله «کل بدعة ضلالة » مفید عموم است و شامل تمام انواع بدعت ها می شود. طبق این بیان، به هر طریقی که عنوان بدعت صدق کند، پیمودن آن راه مذموم و موجب گمراهی است .
دیدگاه سوم :
علامه مجلسی، دیدگاه سوم (عملی بدعت است که به قصد عبادت و مشروعیت و اطاعت شارع، انجام پذیرد) را می پذیرد. به نظر ایشان در تحقق عنوان بدعت، علاوه بر عدم ثبوت مشروعیت عمل، قصد عبادت نیز لازم است. (9)
مرحوم نراقی نیز در کتاب عوائد، به نقد این دیدگاه پرداخته و می گوید:
«این تعریف، معنی محصلی ندارد; زیرا کسی که عملی را به قصد اطاعت انجام می دهد، از دو حال خارج نیست، یا به نظرش دلیلی بر مشروعیت این فعل دلالت دارد، یا نه. بنابر اول، عمل هیچ مشکلی ندارد، گرچه این دلیل به نظر مجتهد دیگر تمام نباشد; زیرا هر مجتهدی وظیفه دارد به مقتضای نظر خود عمل کند. اجتهادات مجتهدان از همین قبیل است و همه ماجور و معذورند. اما بنا بر وجه دوم (که دلیلی بر مشروعیت عمل نباشد) انجام این عمل به قصد عبادت و اطاعت بی معنی است; زیرا قصد امر اختیاری نیست .... خلاصه، عملی که مکلف دلیلی بر مشروعیت آن ندارد یا آن را بدون قصد اطاعت انجام می دهد (در این صورت دلیلی بر حرمتش نداریم) و یا انجام می دهد با قصد اطاعت و این هم ممکن نیست، با اعتقاد به عدم مشروعیت. در نتیجه، این تعریف معنی معقولی نخواهد داشت. (10)
نتیجه:
بدعت عبارت است از چیزى که مخالف قرآن و سنت باشد و هر چیزى که موافق قرآن و سنت باشد بدعت نخواهد بود.
پی نوشت ها:
1-عوائد الایام ص 319
2-بحارالانوارج2 ص263؛ مسند احمد ج 4 ص126 رسول خدا (ص): کل محدثة بدعة و کل بدعة ضلالة و کل ضلالة فی النار
3- عوائد الایام ص 110
4-الاعتصام، ج 1، ص 127
5-جواهر الکلام، بیروت دار الاحیاء التراث العربی، ج 11، ص 300
6-فتح البارى، ج 17، ص 10
7-احیاءالعلوم الدین، غزالى، ج 2، ص 3
8-سنن ابن ماجه، ج 1، ص 16; ابی داود، سنن، بیروت، دار الاحیاء السنة النبویة، ج 5، ص 16
9-بحارالانوار، بیروت، مۆسسة العفاء، ج 84، ص 326 وج 12، ص 202
10- عوائد الایام ، ص 110
سیدحامدحسینی
بخش اعتقادات شیعه تبیان
