عواملی که اخلاق را در جامعه شکل می‌دهند!

سقوط یک جامعه در نگاه امام علی (علیه السلام) به خاطر سقوط هنجارهای اخلاقی می باشد .

انسان و اجتماع

از دیدگاه نهج البلاغه نیز، انسان ها چون زندگی اجتماعی را امری متناسب با طبیعت عقلانی خویشتن می دانند، آن را برمی گزینند و این گزینش، به خاطر جبر یا از روی درماندگی نیست، بلكه از سر شعور و درك است، از این روی، در خطبه 23 نهج البلاغه آمده است:

اگر كسی از شما در خویشاوندان خود خلل و كمبودی مشاهده كند مبادا از رفع آن سرباز زند، چون اگر نبخشد مالش افزون نمی شود، آن كس كه دست دهنده خود را از بستگانش باز دارد، تنها یک دست را از آنها گرفته، اما دست های فراوانی را از خویش دور كرده است، و كسی كه پروبال محبت خویش را بگستراند، دوستی خویشاوندانش تداوم خواهد یافت.

براساس این خطبه، انسان در حیات اجتماعی، كه صحنه سود و زیان است، نیازمند یاری دیگران است و این «نیاز» او را به سوی دیگران می كشاند و هر انسانی به خاطر ناملایمات و سختی ها نیازمند دوستی و مودت با خویشان است.

در خطبه 127 می فرماید:

از پراكندگی و جدایی حذر كنید كه انسان تنها بهره شیطان است، آن گونه كه گوسفند تنها، طعمه گرگ است.

این عبارات، چهره اجتماع بشری را نشان می دهد كه آدمیان برای گریز از شرور شیطانی و برای به دست آوردن منافعی كه تنها در پرتو اجتماعی بودن به دست می آید ناگزیر باید انزوا و گوشه گیری را ترك كرد، به اجتماع روی آورند.

امام علی(علیه السلام) در خطبه 192 می فرماید: ای مردم، همانا رضایت و خشم، مردم را مجتمع می سازد، شتر صالح را یك نفر پی كرد، اما خداوند تمامی آنها را عذاب كرد، چون آنها به این كار راضی بودند، خدا نیز فرمود: (فعقروها فاصبحوا نادمین) (شعرا 157)

در این خطبه، اندیشه جمعی، مورد تاكید قرار گرفته است، بر اساس این كلام، رضایت و خشم كه گویای فرهنگ جمعی هر جامعه ای است، سرنوشت جوامع را مشخص می كند.

بنابراین، از دیدگاه امام(علیه السلام) در هر جامعه، آدمیان در عین استقلال، هویت و روح جمعی دارند و اصالت، هم با فرد است و هم جمع، چنان كه در حكمت 146 نهج البلاغه می فرماید:

«آن كس كه به عمل قومی راضی باشد، مثل كسی است كه داخل آن قوم و همراه آنان باشد.»

براساس این روایت، افراد یک اجتماع كسانی هستند كه اندیشه واحدی دارند، خواه كنار هم باشند یا از یكدیگر جدا زندگی كنند و خواه زنده باشند یا مرده، به خاطر همین است كه قرآن كریم گاهی كار یک نسل را به نسل های بعدی نسبت می‌دهد و می گوید اینها به خاطر آن كه پیامبران را به ناحق كشتند استحقاق ذلت و خواری دارند، زیرا اینها همان ادامه نسل گذشته اند و این همان معنای سخن اگوست كنت است كه می گوید: «بشریت از مردگان بیشتر تشكیل شده تا زندگان» 1

مۆلفه های به عنوان بستر اخلاق اجتماعی

1- قوانین و سنن

آداب و رسوم هر جامعه ای همانند قالبی است كه رفتارها را شكل می دهد، آدمیان هنگامی كه ملزم به رعایت هنجارهای اجتماعی (كه در قالب قوانین و سنن جلوه می كنند) باشند، در پرتو این آداب و رسوم، ساخته و ویرایش شده و مسیر سعادت خویش را بهتر می پیمایند، چنان كه ناهنجاری های جامعه اگر به صورت سنت های ناپسند در آیند، اجتماع را از هم پاشیده و آن را به ورطه هلاكت می افكنند،از این روی، امام علی(علیه السلام) به مالک اشتر توصیه می كنند كه: هرگز سنت های پسندیده ای را كه پیشوایان این امت به آن عمل كردند و الفت و انس به سبب آن بین مردم پدید آمده و امور رعیت به واسطه آن اصلاح گردیده است، نقض مكن. 2

2- روابط سیاسی

از دیگر بسترهای مهم اخلاق اجتماعی، چگونگی روابط سیاسی طبقه حاكمان با مردم است، مسؤلان هر جامعه ای، در نهادینه كردن گزینه های اخلاقی، تاثیرات شگرفی دارند؛ همچنان كه می توانند سرچشمه پدیدآمدن بیماری های اخلاقی فراوانی در جامعه باشند.

به خاطر همین، حضرت علی(علیه السلام) در خطبه 107 نهج البلاغه می فرماید:

رعیت هیچ گاه اصلاح نمی شود، مگر با اصلاح والیان، و حاكمان هرگز اصلاح نمی شوند، مگر با اصلاح رعیت، اگر رعیت حق حكومت را ادا كند و حكومت نیز حقوق آنان را مراعات نماید، حق در میانشان قوی و نیرومند خواهدشد،،، و اگر رعیت بر والی خود چیره شود یا رئیس حكومت بر رعایا ستم روا دارد، نظام بر هم می خورد و نشانه های ستم و جور آشكار می شود، دستبرد در احكام دین، بسیارشده و جاده های وسیع آداب و سنن، متروك خواهد ماند، از این روی، بر اساس هوی و هوس عمل می شود، احكام الهی تعطیل و بیماری های اخلاقی فراوان می گردد.

3- امر به معروف و نهی از منكر

رفتارهای نادرست هر انسانی می تواند فراگیر باشد و باعث متلاشی شدن اجتماع گردد، از این روی، نظارت مردم بر یكدیگر از موضوعاتی است كه می تواند پیوسته بیماریهای روحی، فكری و اعتقادات نادرست را از پیشانی جامعه بزداید، در خطبه 177 نهج البلاغه آمده است:

اگر مردم، آنگاه كه بلاها نازل می شود و نعمت ها را از آنها زایل می سازد، با نیت درست، در پیشگاه خدا تضرع كنند و با دلهای پر محبت نسبت به پروردگار، از او درخواست عفو نمایند، مسلماً آنچه از دستشان رفته است باز خواهد گشت و هر مفسده ای را برای آنها اصلاح خواهد نمود.

خداوند گذشتگان را مورد لعن قرار نداد، مگر به خاطر آن كه آنها امر به معروف و نهی از منكر را ترک كردند، پس ناآگاهان را به خاطر ارتكاب گناه و تحمل كنندگان گناهان را به خاطر ترك بازداشتن آنها مورد لعن قرارداده است.

4- آگاهی

از دیدگاه حضرت علی (علیه السلام) جامعه نادان و بی بهره از آگاهی، جامعه ای است كه زندگان آن مردگان بدبختند؛ زیرا انسان نادان از ارزش های انسانی تهی است، نادانی، مركز فساد و ظلم بوده و بدترین دردها و سرچشمه شرارت ها و فسادگر است. 3

امام علی (علیه السلام) می فرماید: «هر كس ضرر شر را نشناسد، بر باز ایستادن از آن، توانا نیست، 4 بنابر این، شناخت آفات و آسیب ها، روشی برای جلوگیری از ناهنجاری های اجتماعی است و بستری است كه اخلاق اجتماعی در آن رشد می كند و به بار می نشیند.

5- گسترش معنویت

همان طور كه معنویت و دین داری نقش بسزایی در گسترش اخلاق اجتماعی دارد، بی دینی و فاصله گرفتن از فضیلت های دینی، باعث مشكلات و معضلات اجتماعی می شود، از این روی، امام علی (علیه السلام) در حكمت 103 نهج البلاغه می فرمایند:

مردم چیزی از امور دینشان را برای اصلاح دنیایشان ترک نمی كنند مگر آن كه خداوند آنان را گرفتار امری زیانبارتر از آن خواهد كرد.

6- مسخ شدن ارزش ها

فراموش كردن ارزش ها یكی از بسترهایی است كه جامعه را به انحطاط می كشاند، چنان كه جامعه روزگار حكومت امام علی(علیه السلام) نیز به همین گرفتاری مبتلا شد، امام(علیه السلام) در خطبه 32 این موضوع را این گونه توضیح می‌دهد:

ای مردم، در روزگاری كینه توز و پر از ناسپاسی و كفران نعمت ها، صبح كرده ایم كه نیكوكار، بدكار به شمار می آید و ستمگر بر تجاوز و سركشی خود می افزاید.

از دیدگاه نهج البلاغه، جامعه ای كه ارزش های آن وارونه شود، افراد آن، خود، قربانی رفتارهای ضدارزشی خویش خواهند شد، از این روی، امام علی(علیه السلام) در نامه 31 نهج البلاغه، به فرزند خود توصیه می كند:

پسرم! خودت را معیار و مقیاس قضاوت بین خود و دیگران قرار ده، پس آن چه كه برای خود دوست داری برای دیگران دوست بدار، و آن چه برای خود نمی پسندی برای دیگران مپسند، ستم مكن، همان گونه كه دوست نداری به تو ستم شود، و احسان كن، همان طور كه دوست داری به تو احسان شود، برای خویشتن زشت بدان همان را كه برای دیگران قبیح می‌دانی و به همان چیز برای مردم راضی باش كه برای خود رضا می دهی.

7- ایجاد بسترهای اقتصادی

فقر و تهیدستی در هر جامعه ای زاینده بسیاری از معضلات اجتماعی بوده و جامعه را به بیراهه می كشد، امام علی(علیه السلام) می فرماید:

«الفقر،،، مدهشه للعقل»؛5 تهیدستی، عامل وحشت عقل است.

«العسر یشین الاخلاق»؛6 تنگدستی اخلاق را زشت می كند.

«المسكنه مفتاح البۆس»؛7 ناداری كلید نكبت است.

«الفقر داعیه للمقت»؛8 فقر دشمنی و ستیز را در اجتماع پدید می آورد.

در جامعه ای كه اقتصاد آن بیمار است، بزهكاری، فساد اخلاق و رذیلت های گوناگونی پدید آید و چنین جامعه ای، به ورطه كارهای زشت و زننده می افتد.

8- همبستگی ملی

امام علی(علیه السلام) در فرازی از خطبه 72 كه پس از دریافت خبر هجوم لشكریان معاویه به شهر انبار و غارت اموال مردم ایراد فرمودند یادآور می شوند:

به خدا سوگند، هرگز با قومی در میان خانه اش جنگ نشده است، مگر آن كه ذلیل و مغلوب گشته اند، پس شما وظیفه خود را به یكدیگر حواله دادید و همدیگر را سست گردانیدید تا این كه اموال شما از هر طرف به غارت رفت و سرزمین های شما از تصرفتان خارج گردید.

پى نوشت‌ها :

1- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج2، ص 24،3

2- نهج البلاغه نامه 3،5

3 بحارالانوار ج7،  ص 3،3

4- بحارالانوار ،ج6 ص 91،4

5- نهج البلاغه، حكمت 91،3

6- غرر و درر، ج2، ص ،9

7- بحارالانوار، ج 87، ص 35،3

8- نهج البلاغه، حكمت 913

منبع: روزنامه - کیهان - حسین علی  مصدقیان