جنگ نرم در همین نزدیکی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و پایه‌گذاری جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه، قدرت‌های استكباری به رهبری آمریكا و معاونت انگلیس با تمامی توان از حداكثر پتانسیل‌های خود برای بازیابی قدرت از دست رفته خود در این خطه جغرافیایی استفاده كردند و بعد از به كارگیری روش‌های مختلف كودتا، حمله‌های نظامی، ترورهای كور و در نهایت تحریم‌های اقتصادی به این نتیجه رسیدند كه به زانو درآوردن این ملت، جز از طریق روش‌های نرم و به ظاهر مسالمت‌آمیز امكان پذیر نخواهد بود، به همین منظور، هزاران كارشناس و تحلیل‌گر خبره در صدها سازمان و موسسه تحقیقاتی گرد هم آمدند و بر آن شدند تا به صورت تدریجی و طی برنامه زمان‌بندی شده فكر و روح این ملت را از وضعیت استكبارستیزی و مقاومت خارج كرده و روحیه سازش و تمكین در مقابل اربابان را جایگزین آن كنند.

دشمنان در ابتدای این راه بودند كه رهبر معظم انقلاب طی بیاناتی خطر تهاجم فرهنگی، شبیخون فرهنگی و در نهایت، عبارت «ناتوی فرهنگی» را طی مقاطع مختلف مطرح كردند، ولی آن طور كه باید و شاید گوش‌هایی كه باید می‌شنیدند و به مقابله و روشنگری جدی برمی‌خاستند نشنیدند و دشمن آهسته و خزنده نزدیك و نزدیك‌تر شد تا جایی كه پس از انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری به یك‌باره و اندكی زودهنگام، چهره حقیقی خود را برای خوشه‌چینی از دست‌رنج خود به نمایش گذاشت و این جا بود كه به وضوح تلفات و مجروحین جنگ نرم رونمایی شدند.

نتیجه این آزمایش و امتحان هم‌چون آب خنكی بود كه روح و جان نیم‌خفته بسیاری از دلسوزان و همراهان انقلاب را بیدار و هوشیار كرد و آنها متوجه شدند در تمامی این سال‌ها كه ما به زندگی روزمره خود مشغول بودیم، دشمن با تمامی توان و با استفاده از همه ظرفیت‌ها، مشغول برنامه‌ریزی و دسیسه‌چینی بوده و هزاران فیلم، صدها سریال و میلیون‌ها سایت اینترنتی محصول این تلاش‌ها بوده است كه امروز روح و جان ما را در معرض تهدید نرم قرار داده است.

مفهوم‌شناسی جنگ نرم

در ضرورت این بحث همین نكته كافی است كه هركجا سخن از جنگ نرم به میان می‌آید، همه محققان و نویسندگان، بی‌درنگ به سراغ منابع و متونی می‌روند كه نویسندگان آنها از طراحان و استراتژیست‌های جنگ نرم دشمن به شمار می‌روند و هنگامی كه كسی از پیشینه جنگ نرم در تاریخ انبیای الهی(علیهم‌السلام) و مبارزه حق و باطل سخن می‌گوید، به منزله خروج از دایره علم و عقلانیت تلقی می‌شود. در حالی كه همین موضوع به تنهایی شاهدی بر عمق پیش‌روی دشمن در عرصه‌های فكری و تحقیقاتی به شمار می‌رود.

ساده‌تر بگوییم، دشمن حتی خواسته خود را در این حوزه نیز بر ما تحمیل كرده است، یعنی اوست كه حیطه مطالعاتی ما را در مورد جنگ نرم تعیین می‌كند و اوست كه ما را وامی‌دارد هر روز از داشته‌های حقیقی و ارزشمند خود بیش‌تر فاصله بگیریم و در ورطه‌ای قدم برداریم كه كوچك‌ترین خطری برای دشمن نداشته باشد.

این استنباط، دلیلی برای انكار و كوچك شمردن تحقیقات و فعالیت‌های علمی در آن سوی مرزها نیست، بلكه تنها هشداری است برای آن دسته از دوستانی كه نگاه تمنی خود را به غرب دوخته‌اند و ناخودآگاه زمانی كه به آیاتی از قرآن كریم استناد می‌شود، روی ترش می‌كنند و دانشجویان را به علمی بودن و دوری از تعصب فرا می‌خوانند.

این نوشتار بر آن است تا با نگاهی متفاوت نسبت به گذشته و نگرشی واقع‌گرایانه به مقوله جنگ نرم بپردازد. جنگ نرم از مقولاتی است كه امروز به كرات در سخنرانی‌ها و از تریبون‌های مختلف به گوش می‌رسد، ولی از آن جایی كه این واژه، اشتراكات و هم‌پوشانی به نسبت گسترده‌ای با واژه‌هایی دیگر نظیر عملیات روانی، جنگ سرد، قدرت نرم، دیپلماسی عمومی، تهدید نرم و جنگ نامتقاران دارد، ناگزیر به منظور روشن شدن جایگاه اصلی این واژه، تعریفی مختصر از عبارت‌های مطرح شده در این حوزه عرضه شدند.

عملیات روانی

عملیات روانی از واژه‌هایی است كه در سال‌های اخیر در مجامع و محافل رسانه‌ای به كرات به جای جنگ نرم مورد استفاده قرار گرفته و این در حالی است كه هدف جنگ یا عملیات روانی شكست و از پای درآوردن دشمن است. به عبارت دیگر، جنگ روانی استفاده طراحی شده از تبلیغات و سایر اقدامات در زمان جنگ یا وضعیت فوق‌العاده، به منظور تاثیرگذاری بر افكار، هیجانات، نگرش‌ها و رفتار دشمن است، به گونه‌ای كه از تحقق اهداف و مقاصد ملی پشتیبانی شود.

جنگ سرد

پس از پایان جنگ دوم جهانی و برقراری آتش‌بس میان اردوگاه ایدئولوژیك شرق و غرب، جنگ دیگری میان این دو جبهه متخاصم ادامه یافت كه جنگ سرد نام گرفت و در نهایت، رسانه‌ها به عنوان كارآمدترین ابزار برای منهدم كردن پایگاه ذهنی طرف مقابل، وارد عرصه جدیدی شدند.

اصطلاح جنگ سرد را ابتدا روزنامه‌نگاران آمریكایی به نام‌های اف. بی. سووپ و والتر لیپمن برای توصیف روابط میان ایالات متحده آمریكا و اتحاد جماهیر شوروی پس از جنگ دوم جهانی به كار بردند.

قدرت نرم

پروفسور حمید مولانا، استاد دانشگاه امریكن برای اولین بار در كتاب «اطلاعات و ارتباطات جهانی: مرزهای نو در روابط بین‌الملل» در سال 1986 میلادی به تعریف و تبیین واژه قدرت نرم پرداخت. مولانا قدرت را به دو بخش تقسیم كرد: قدرت ناملموس «نرم» كه منابع آن؛ دین، ارزش‌ها، باورها، ایدئولوژی و دانش هستند و قدرت سخت یا ملموس كه در مواردی چون منابع طبیعی، جمعیت، ثروت و ابزار نظامی و جنگی و غیره ریشه دارد. به اعتقاد مولانا، قدرت نرم زیربنای قدرت سخت بوده و ماهیت آن را مشخص می‌كند.

قدرت نرم از واژه‌های جدیدی است كه توسط نظریه‌پردازان بسیاری از جمله ژوزف نای مورد استفاده قرار گرفته و به نوعی ناظر بر كلیه امكانات و توانمندی‌های بشری در حوزه سایبر و غیر سخت افزاری برای شكل‌دهی به ترجیحات دیگران است. این توانمندی‌ها به منظور تاثیر بر افكار و رفتار انسان‌ها از طریق اقناع بدون خونریزی است كه می‌تواند شامل انواع رسانه‌های مكتوب و غیر مكتوب از رسانه‌های شنیداری و تصویری گرفته تا تسلط بر تكنیك‌های جنگ روانی باشد. قدرت نرم از موضوعاتی است كه هم‌اكنون در دستوركار هزاران پژوهشگر و محقق نخبه در سراسر دنیا قرار دارد.

دیپلماسی عمومی

اصطلاح دیپلماسی عمومی، اولین بار در آمریكا توسط ادموند گولیون، رئیس مدرسه حقوق و دیپلماسی در دانشگاه تافت به كار گرفته شد و به تدریج جای خود را در ادبیات سیاسی معاصر باز كرد. در واقع، تعریفی كه گولیون ارائه كرد بیش‌تر ناظر بر مجموعه ارتباطات معطوف به منافع ملی یك كشور از طریق ارتباط با مردم خارج از مرزهای جغرافیایی بود. با گذشت زمان، ابعاد این پدیده توسط محققین و صاحب‌نظران مورد توجه قرار گرفت، طوری كه امروز صدها مقاله در این حوزه به رشته تحریر درآمده است كه هركدام زاویه‌ای از دیپلماسی عمومی را تشریح می‌كند. خلاصه این كه دیپلماسی عمومی تلاش‌های یك دولت برای اطلاع‌رسانی، ایجاد درك متقابل و نیز تاثیر بر افكار عمومی ملت‌های دیگر است، بنابراین كلیه فعالیت‌هایی نظیر تبادلات علمی، دانشجویی، فرهنگی، ورزشی، به كارگیری رسانه‌های رادیویی، تلویزیونی، اینترنتی، خدمت‌رسانی و در نهایت، انتشارات از جمله روش‌ها و راهبردهای دیپلماسی عمومی محسوب می‌شود.

تهدید نرم

پیش از ارائه تعریفی از واژه تهدید نرم به این نكته اشاره می‌كنیم كه ماهیت تهدید، فرایندی ذهنی و اعتباری است. به عبارت دیگر، آن چه در یك محیط و یك كشور تهدید محسوب می‌شود، چه بسا در كشوری دیگر از اهمیت چندانی برخوردار نباشد یا در رتبه پایین‌تری از تهدید قرار گیرد، ولی آن چه در بحث جنگ نرم شایان ذكر است؛ توجه به رویكرد نرم‌افزاری تهدید است.

اگرچه در كتب و مقالات مربوط به علوم استراتژیك، تعاریف گوناگونی برای تهدید ارائه شده است، ولی به نظر می‌رسد «فقدان شرایط امن و نبود امنیت» ساده‌ترین تعریف برای واژه تهدید باشد.

با این مقدمه، اجمالا اشاره می‌كنیم تهدید نرم، مجموعه اقداماتی است كه باعث دگرگونی هویت فرهنگی و الگوهای رفتاری مورد قبول یك نظام سیاسی شود.

«تهدید نرم» نوعی سلطه در ابعاد سه‌گانه حكومت، اقتصاد و فرهنگ است كه از طریق استحاله الگوهای رفتاری در این حوزه‌ها ایجاد شده و نمادها و الگوهای نظام سلطه جایگزین آنها می‌شود. با این نگرش، تمامی تحولاتی كه موجب شود اهداف و ارزش‌های حیاتی یك نظام سیاسی به خطر افتد یا باعث ایجاد تغییر و دگرگونی اساسی در عوامل تعیین كننده هویت ملی و دینی یك كشور شود «تهدید نرم» به شمار می‌آید.

در تهدید نرم، بدون منازعه و لشكركشی فیزیكی، كشور مهاجم اراده خود را بر یك ملت تحمیل و آن را در ابعاد گوناگون یا روش‌های نرم‌افرازی اجرا می‌كند.

جنگ نرم

جنگ نرم اگر چه قدمتی برابر با تاریخ بشری دارد، ولی در سال‌های اخیر به كرات توسط متفكرین و سیاست‌مداران مورد استفاده قرار گرفته است و از آن جایی كه این نوشته در پی ورود به لایه‌های درونی این مبحث و بررسی ابعاد گوناگون آن است، به گوشه‌ای از تعاریفی كه برای این واژه بیان شده است، اشاره می‌كند.

كتاب حاضر در شش فصل سامان یافته است. كلیات، ویژگی‌های جنگ نرم، عرصه‌های جنگ نرم، ابزارهای جنگ نرم، تاكتیك‌ها در عرصه جنگ نرم و راهبردهای مقابله با جنگ نرم، عناوین ششگانه فصول این اثرند.

گفتنی است چاپ نخست كتاب «جنگ نرم در همین نزدیكی» در شمارگان 2200 نسخه، 208 صفحه و بهای 37000 ریال راهی بازار نشر شده است.

بخش کتاب‌خوانی تبیان