خشونت، متهم ردیف اول

شاید خیلی از فعالیت‌های روزانه ما همراه با یكی از انواع پرخاشگری باشد كه به دلیل عادی شدنش، متوجه زشتی عمل و آثار مخرب آن نیستیم. دكتر احمدعلی نوربالا، استاد روان‌پزشکی دانشگاه علوم پزشكی تهران، مسئله پرخاشگری، بخصوص پرخاشگری كلامی و بازتاب‌های آن، را در آموزه‌های فرهنگی و دینی بررسی کرده است كه بخشی از آن را در ادامه می‌خوانید.

تعریف پرخاشگری

دو ویژگی مهم در تعریف پرخاشگری وجود دارد: اول اینکه فرد با عمل خود به طرف مقابل صدمه‌ و آسیب وارد می‌کند؛ و دوم اینکه نیت عمد داشته باشد، یعنی قصد تخریب یا آسیب زدنی جدی به فردی دیگر دارد. پرخاشگری را در دو گروه پرخاشگری جسمی و زبانی یا کلامی دسته‌بندی كرده‌اند. در علم روان‌شناسی، پرخاشگری یک جور علامت است.  بسیاری از رفتارها ممکن است آسیب جسمی ایجاد نکند، ولی جزو پرخاشگری تلقی ‌شوند. اعمال زور، مچ‌گیری، ایجاد ترس و وحشت برای دیگران، و محروم كردن عده‌ای از مردم از امكانات اجتماعی از مصادیق بارز پرخاشگری است.

عوامل پرخاشگری

عده‌ای از روان‌شناسان رفتار محیط و شرایط اجتماعی را منشا یادگیری پرخاشگری می‌دانند.  عده‌ای دیگر بر این باورند كه ضربه جسمانی، تحقیر و تمسخر كلامی عامل رفتارهای پرخاشگرانه‌ است. نظریه یادگیری‌ مشاهد‌ه و تصویرهایی مثل خشونت‌های موجود در سینما، تلویزیون و كامپیوتر که منجر به بروز خشونت ابتدا در كودكان و بعد در بزرگسالان می‌شود، را عامل مهمی می داند. آلودگی هوا، گازهای بدبو، ‌آلودگی صوتی، ‌شلوغی و ترافیك از عوامل محیطی پرخاشگری هستند. تغییر در سیستم فیزیولوژیك، عوامل هورمونی داخلی یا تغییرات مواد شیمیایی بیرونی، برانگیختگی جنسی، احساس مظلوم واقع شدن،‌ وراثت، مواد مخدر، بعضی از داروها و بالاخره، درد نیز از عوامل پرخاشگری محسوب می‌شود.

انواع پرخاشگری

به گفته دكتر نوربالا، اولین نوع پرخاشگری كه فراگیرتر از سایر انواع آن است، پرخاشگری جسمی است . دومین حالت پرخاشگری از نوع نوشتاری است كه به صورت مقاله، شعر، داستان، تحلیل، طنز و كاریكاتور در روزنامه‌ و كتاب مشاهده می‌شود. کاریکاتورهایی که در كشورهای غربی علیه پیامبر اسلام(ص) به قصد صدمه زدن منتشر شده از همین دست است. قهر كردن، با ایما و اشاره نگاه كردن، و نگاه معنی‌دار كردن نیز می‌تواند پرخاشگری محسوب شود.

پرخاشگری كلامی

دكتر نوربالا می‌گوید طغیان زبان نامتعارف و ناهماهنگ با موقعیت‌های اجتماعی پرخاشگری كلامی است، اما از نظر روان‌شناختی این حمله یا زخم زبانی است که با نیت آسیب رساندن انجام می‌شود. یادگیری اجتماعی، اهانت به دیگران، و جبران نقص در مهارت‌های بحث و گفت‌وگو از عوامل پرخاشگری كلامی است. این استاد دانشگاه شش عمل را از مصادیق پرخاشگری كلامی برشمرد: هرزه‌گویی و فحاشی، کنایه‌گویی و زخم زبان برای تحقیر، متلک‌گویی و تکه انداختن به قصد صدمه زدن از قبیل جوک كه در پیامك‌ها زیاد دیده می‌شود، غیبت، غرولند زدن، ابزارگویی مانند بوق زدن ماشین‌ها به قصد فحش دادن یا استفاده از شیپور و سوت برای ابراز مخالفت. پرخاشگری کلامی باعث ایجاد آسیب روانی در افراد می‌شود. وقتی شخصیت یک فرد خرد شد، به آسانی، زمینه انواع اختلالات روانی برای آسیب جسمی و حتی قتل فراهم می‌آید و از همه بدتر،‌ عامل انتقام‌گیری می‌شود.

پرهیز از پرخاشگری كلامی در آموزه‌های باستانی و دینی

دكتر نوربالا به حدود بیست آیه قرآن در نكوهش پرخاشگری كلامی اشاره كرد و گفت خدا در سوره اسرا می‌فرماید حتی با آدم‌های اسراف کننده که برادر شیطان هستند، سخن آسان و نرم بگو. در سوره جاثیه، به پرهیز از دروغگویی فرمان می‌‌دهد و در سوره همزه، عیب‌جویان را نكوهش می‌كند. پرهیز از استهزا و عیب‌جویی و لقب بد دادن و سوءظن كه از مصداق‌های پرخاشگری کلامی است، در سوره حجرات سفارش می‌شود. قرآن حتی مومنان را از دشنام به کافران در سوره انعام بر حذر می‌دارد و می‌فرماید به اینها فحش ندهید، چون آنها هم از روی دشمنی به خدای شما فحش می‌دهند. در جایی دیگر خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید خدا كاری كرد كه شما رقیق‌القلب و رحیم و پرمهر باشی، كه اگر تندخو و سختدل و پرخاشگر بودى، قطعاً از پیرامون تو پراكنده می شدند.»

مقابله با پرخاشگری كلامی

دكتر نوربالا در آخرین بخش از سخنان خود در مورد پرخاشگری كلامی چند راه‌ برای رفع این مشكل پیشنهاد داد. ابتدا، برای پایان دادن به پرخاشگری باید ارتباط‌های دوجانبه و چندجانبه را تقویت كرد. بحث و گفت‌وگو هنر و مهارت است. تقویت مهارت‌های مدیریت سازنده تعارض قدم بعدی است .بهتر است سراغ آدم‌هایی که پرخاش كلامی می‌کنند نرویم؛ خودمان رعایت كنیم و حداقل تحریك كننده نباشیم. به دنبال مشكل بگردیم و ببینیم كجای بحث از حالت سازندگی به حالت تخریبی تبدیل می‌شود. باید بپذیریم كه افراد سلیقه‌های متفاوتی دارند و باید روی اشتراك‌ها كار كنیم. عصبی و پرخاشگر نشویم. ضمن آگاهی از موقعیت‌هایی كه می‌تواند پرخاشگری كلامی را تحریك كند، اگر دیدید كه گفت‌وگو به جدل و بحث ناروا كشیده می‌شود، بهتر است بحث را متوقف و موقعیت را ترك كنید.

در باران خشونت، چتری از صلح بسازیم

با این همه، یك نكته را نباید فراموش كنیم؛ باید تا آنجا كه می‌شود از تاثیر منفی برنامه‌های خشونت‌آمیز كاست و به‌گونه‌ای عمل كرد كه نه بچه‌ها از جامعه دور بیفتند و نه همچون عنصری پرخاشگر و نامطلوب جلوه كنند. پس چه باید كرد؟

با توجه به تاثیر و نقش روش‌های نظارتی والدین بر تماشای تلویزیون و با به كارگیری سه روش فرزندپروری قاطعانه، مستبدانه و سهل‌گیر می‌توان سه روش مداخله فعال، محدودكننده و انفعالی (هم‌تماشایی) را مطرح كرد. در مداخله فعال، بین كودك و والدین بحث‌هایی درباره محتوای برنامه‌ها، تفسیر و توضیح معانی، ارزیابی انگیزه‌ها، قضاوت‌های ارزشی و تمایز بین واقعیت و خیال صورت می‌گیرد. در روش محدود كننده، مقررات محدود‌ كننده‌ای برای استفاده از رسانه اعمال می‌شود. هم‌تماشایی نیز نوعی تماشای ساده تلویزیون همراه با كودك است كه در آن هیچ‌گونه اظهار نظری درباره برنامه‌ها صورت نمی‌گیرد.

به عبارت ساده‌تر، برای كاهش اثر منفی تماشای صحنه‌های خشن، بهتر است موقع تماشای برنامه كنار بچه‌ها باشید. اگر موقع تماشا، صحنه‌ خشنی دیدید، برای كودك واقعیت صحنه را توضیح دهیم و به زبان خودمانی بگوییم كه همه اینها فیلم است و همه شخصیت‌ها بیرون قصه با هم دوستند. بگذاریم كودك از بودن كنار ما احساس آرامش كند تا بتواند صحنه‌های خشنی را كه دیده فراموش كند. برای آنكه دیدن صحنه‌های خشن برای كودك عادی نشود بر دردی جسمانی ناشی از خشونت صحنه تاكید كنیم.

برای كودك بگوییم كه اگر برفرض شخصیت مثبت داستان دست به خشونت می‌زند، این امری كوتاه‌مدت است و از سر ناچاری، چون آدم خوب داستان برای اهداف والایی چون دفاع از خود، سرزمین، قانون و ناموس دارد می‌جنگد.

برای كودك توضیح دهیم كه دلیل اینكه نمی‌گذاریم برخی از برنامه‌ها یا فیلم‌ها را ببیند چیست، و حواسمان باشد به‌گونه‌ای عمل نكنیم كه كودك بیشتر ترغیب شود برای دیدن برنامه‌ای كه منعش كردیم.

بله، دیدن «تام‌ و جری» برای ما بسیار لطیف و شادی‌آور است و هرچند ممكن است دیدن صحنه‌های خشن در بافتی طنزآمیز از تاثیر منفی آن بكاهد، یادمان باشد كه استمرار تماشای كارتون‌هایی از این دست برای كودكان می‌تواند رفتارهای خصومت‌آمیز را در آنها افزایش دهد. پس برای ساكت نشاندن بچه‌ها همیشه دست به دامن كارتون‌ها نشویم و به‌جای آن سعی كنیم خودمان با بچه‌ها بازی كنیم.