صاحبقران و صاحبقرانیه

هر چند گفتن از تاریخ آن تكرار مكررات است. شاید بسیاری از كسانی كه در طی سالهای متوالی استواری صاحبقرانیه از آن گذر كرده‌اند از خود پرسیده باشند كه معنی «صاحبقرانیه» چیست و چرا این عمارت زیبا به این نام مشهور است؟

در ذهن بیشتر مردم، در مورد لغت صاحبقران و اطلاق آن به این بنای تاریخی این باور است كه ناصرالدین شاه قاجار به این دلیل كه پنجاه سال كه معادل یك قران است، سلطنت كرد و كاخ زیبایی را كه در سال 1267 ساخت صاحبقرانیه نامید.

اما با نگاهی به تاریخ دوره‌ای می‌توان دریافت كه چنین باوری نمی‌تواند به‌طور كامل صحیح باشد.

در لغت‌نامه دهخدا ذیل لغت صاحبقران آمده است: آن مولود كه وقت افتادن نطفه وی در رحم مادر، یا به‌وقت ولادت او قران عظمی باشد و برج قران در طالع بود و بعضی گویند كه در سال ولادت او زحل و مشتری را قران عظمی باشد و این نوع قران عظمی بعد از سالهای فراوان واقع شود، و این چنین مولود را پادشاهی دیر ماند. از اسكندری منقولست آنكه وقت ولادت او زهره و مشتری را قران باشد.

دكتر محمد معین نیز در فرهنگ لغت خود علاوه بر معنی بالا گفته است:

پادشاهی عظیم‌الشأن عادل و جهانگیری كه دولتش دوام داشته باشد. همچنین كسی كه در عصر خود بجهتی از جهات بر هم‌مسلكان خویش تفوقی حاصل كرده و در حرفه خود ممتاز باشد.

در گذشته هر قرن را هشتاد سال حساب می‌كردند و كسی كه به سی‌امین سال حیات خود رسیده یك قران را گذرانده بود. یعنی هر دوره سی ساله را یك قران می‌گفتند. پادشاهی كه بیش از سی سال سلطنت كرده بود صاحبقران نامیده می‌شد.

با توجه به متون تاریخی مشخص می‌شود كه در گذشته اطلاق لفظ صاحبقران به پادشاهان، اهمیت بسیاری داشت و بیشتر حكمرانان ایران برای نشان دادن قدرت و شجاعت خود از این لقب استفاده می‌كردند. شاید مهمترین پادشاهی كه به لقب صاحبقران مشهور شد، ناصرالدین شاه قاجار بود. اما پیش از او پادشاهان دیگر نیز این لقب را داشتند. نوشته كوچكی پشت الماس كوه‌نور حك شده كه متن آن چنین است: سلطان صاحبقران فتحعلی شاه قاجار.

در بسیاری از نوشته‌هایی كه از دوران صفوی و افشاریه مانده نیز این لقب را در كنار پادشاهانی چون نادرشاه افشار و شاه عباس دوم مشاهده می‌كنیم.

یك تعریف بسیار كم اهمیت نیز وجود دارد كه مؤلف ناشناس كتاب «هرمزدنامه» گفته است. وی ذیل نام قران ـ‌به‌عنوان واحد پول ایران‌ـ می‌نویسد: «لفظ قران در ابتدا صاحبقران بوده است و بهمین خاطر بیشتر پادشاهان ایران به صاحبقران مشهور بوده‌اند.

ناصرالدین شاه سلطان صاحبقران و كاخ صاحبقرانیه

فتحعلی شاه قاجار برای فرار از گرمای تهران و تفریحات تابستانی دستور داد تا در منطقه‌ای خوش آب و هوا در شمال و خارج از تهران، باغی بسیار زیبا آماده كنند. او نیزارهای اطراف روستای «گرده‌وی» یا «كردویه» را به این امر اختصاص داد. این ده و منطقه، یكی از قدیمی‌ترین نقاط اطراف شهر تهران بودند. در دوره ساسانی بهرام چوبین ـ‌فرمانده دلاور از خانواده مهران‌ـ كه منطقه‌ ری را در تملك خود داشت برادری بنام كردویه داشت. او در مناطق شمال ری زندگی می‌كرد و زمینهایش را بنام خودش كردویه نام گذاشت.

دكتر حسین كریمیان می‌نویسد: نام باستانی نیاوران «كردوی» بوده است كه در جغرافیای دره رودبار در ذكر شكرآب آهار آمده است. «از شكراب هرگاه به طرف شمیران بروند به قریه كردوی می‌رسند كه تا شكراب دو فرسخ است و اولین قریه شمیران است.» فتحعلی شاه پس از خشكاندن نیزار، باغ خود را بنام «نی‌آوران» گذاشت كه بعدها در اثر تكرار لفظ به «نیاوران» تبدیل شد. پس از او محمدشاه بنای ساده و كوچكی را ایجاد كرد.

ناصرالدین شاه قاجار كه در سال 1264 قمری به سلطنت رسید در سال 1267 ق. دستور داد حاج علی‌خان حاجب‌الدوله ـ اعتمادالسلطنه‌ـ عمارت بزرگی را در باغ نیاوران بنا گذارد. این ساختمان در دو طبقه ساخته شد . چون به دشتی بزرگ اشراف داشت كه شهر را می‌شد دید آن را «جهان‌نمای نیاوران» نامید. بعدها در كنار كاخ جهان‌نما عمارتهای دیگری ساخته شد. بطوری كه دكتر فووریه در خاطرات خود به حدود 50 عمارت مختلف اشاره می‌كند كه هر یك به یك یا چند تن از زنان ناصرالدین شاه اختصاص داشت.

در سال 1293 ق. ناصرالدین شاه به مناسبت سی‌امین سالگرد سلطنت خود سكه‌ای ضرب كرد كه بر آن نوشته شده بود: «ناصرالدین شاه غازی خرد صاحبقران». از این تاریخ به بعد بود كه رسماً لقب سلطان صاحبقران را در تمام مكاتبات اداری و خصوصی خود به‌كار می‌برد. در همین سال جهان‌نمای نیاوران را نیز «صاحبقرانیه» نامید.

این عمارت با شكوه در طول حیات خود تا بهمن 58 یكی از مكانهایی بود كه در سرنوشت ایران معاصر مؤثر بود.

نخستین تلگراف ایران به صاحبقرانیه مخابره شد.

فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه در این كاخ امضا شد.

در دوره پهلوی نیز آن را برای اسكان مهمانان بسیار مهم اختصاص دادند.

در سال 1346 فرح دیبا ـ‌همسر محمدرضا پهلوی‌ـ كه از محیط سعدآباد راضی نبود، دستور داد تا در كنار كاخ صاحبقرانیه كاخی برای سكونت آنها بر پا شود و پس از انتقال خانواده پهلوی به آنجا، كاخ جدید را نیاوران نام‌گذاری كرد.

نیزار قدیمی روستای كردویه كه روزی به خانواده مهران تعلق داشت، امروز زیباترین كاخ موزه تهران است كه در گوشة شمال تهران قرار گرفته است.

منبع :معماری ایران و جهان