تبیان، دستیار زندگی
پرداختن سینمایی به «عاشورا» در ایران از «روایت واقعه» آغاز شد، از «ارجاعات» گذشت، به «معجزه و کرامات» رسید و این روزها آماده توجه دوباره به «واقعه» است.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : احمد رنجبر
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

واقعه بر پرده نقره ای

مروری بر تولیدات عاشورایی سینمای ایران

پرداختن سینمایی به «عاشورا» در ایران از «روایت واقعه» آغاز شد، از «ارجاعات» گذشت، به «معجزه و کرامات» رسید و این روزها آماده توجه دوباره به «واقعه» است. مرور فرازوفرود تولیدات سینمایی در این حوزه در طول 3 دهه پس از انقلاب، همزمان با تصور رویدادهای تاریخی هر دهه به نتایج جالب توجهی می انجامد. نتایجی که موید این واقعیت است که «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا». داستان «واقعه عاشورا» داستان هر دهه و سده است؛ گویی این قافله را منزلگاهی نیست....

امید صبوری-بخش سینما و تلویزیون تبیان
تولیدات عاشورایی

(1357-1360) مستندسازی حوادث انقلاب از اصلی ترین جریان های فیلم سازی در این سال ها بود که یکی از محورهای مشترک این مستندها ارجاع و این همانی یابی میان انقلاب ایران و قیام عاشورا بود.

(1361) در این سال اسماعیل فریبرزصالح جدی ترین تولید سینمایی با مضمون عاشورا را مقابل دوربین برد. فیلم سینمایی «سفیر» با داستان شهادت «قیس بن مسهّر» از سفیران امام حسین(ع)، که تا به امروز هم از مهم ترین تولیدات تاریخی ٌمذهبی سینمای ایران محسوب می شود.

(1363) تأثیر «سفیر» بر مخاطبان و پیگیران سینما چنان بود که دو سال پس از اکرانش رحیم رحیمی پور در فیلم «زندان دوله تو» که درباره شهادت تعدادی از رزمندگان به دست عناصر ضد انقلاب بود، از سخنرانی قیس در فیلم «سفیر» الهام گرفت و یکی از شهدای آن واقعه به همین شکل سخنرانی غیرمنتظره ای را علیه ضدانقلاب ابراز داشت.

(1365) در سال هایی که یکی از مهم ترین دورنمایه های مورد استفاده در تولیدات سینمایی دفاع مقدس بود، رسول ملاقلی پور «پرواز در شب» را مقابل دوربین برد که شباهت های جنگ تحمیلی و واقعه عاشورا مهم ترین محور داستانی اش بود. زنده یاد ملاقلی پور در فصل حمله نریمان به استحکامات دشمن، با استفاده از عناصری مانند رجزخوانی، سقایی، شهادت و نیز موسیقی الهام گرفته از نوحه ها و نغمه های عاشورایی، به زیبایی به حماسه آفرینی حضرت عباس(ع) ارجاع می دهد.

(1366) استفاده از «تشنگی» کاراکتر اصلی، از تمهیدات سینمایی برای ارجاع به «کربلا» و «عاشورا» است. محمدعلی نجفی در این سال با استفاده از همین تمهید فیلم «پرستار شب» را کارگردانی کرد که در آن داستان مراقبت پرستاری مسیحی به نام ماری از رزمنده ای زخمی که امکان نوشیدن آب ندارد و بسیار تشنه است حکایت می شود.

(1367-1372) در این سال ها سینمای دفاع مقدس و ارجاعات سینمایی به حماسه آفرینی در جبهه ها غالباً با حال و هوایی عاشورایی همراه بود.

(1373) مهم ترین رویداد در حوزه سینمای عاشورایی در این سال به ثبت رسید. فیلم نامه ای از بهرام بیضایی به کارگردانی شهرام اسدی به فیلمی بدل شد که تا امروز همچنان بهترین نمونه سینمایی درباره حماسه حسینی محسوب می شود؛ «روز واقعه» درباره جوانی نصرانی بود که تازه اسلام آورده و در آستانه جشن ازدواج خود، ندایی غیبی می شنود که او را به یاری فرا می خواند. عبدالله به دنبال این ندا بیابان به بیابان و واحه به واحه تا کربلا می تازد و عصر عاشورا به آن جا می رسد تا «حقیقت را پاره پاره بر نیزه» بیابد.

(1373) در همین سال، کیومرث پوراحمد هم فیلمی با دورن مایه عاشورایی اما در زمان حال ساخت. «به خاطر هانیه» درباره بشیرو پسر ناخدا علو بود که برای شفای خواهر هانیه نظر در روز عاشورا دمامی می کند.

در سال هایی که یکی از مهم ترین دورنمایه های مورد استفاده در تولیدات سینمایی دفاع مقدس بود، رسول ملاقلی پور «پرواز در شب» را مقابل دروبین برد که شباهت های جنگ تحمیلی و واقعه عاشورا مهم ترین محور داستانی اش بود. زنده یاد ملاقلی پور در فصل حمله نریمان به استحکامات دشمن، با استفاده از عناصری مانند رجزخوانی، سقایی، شهادت و نیز موسیقی الهام گرفته از نوحه ها و نغمه های عاشورایی، به زیبایی به حماسه آفرینی حضرت عباس(ع) ارجاع می دهد

(1375) پس از به خاطر هانیه ارجاع به آیین های مذهبی مرتبط با ایام سوگواری امام حسین(ع) در برخی دیگر از آثار نمود پیدا کرد.

«سلطان» مسعود کیمیایی یکی از این نمونه هاست. داستان «سلطان» البته ربطی به امام حسین نداشت، اما اواخر فیلم، زمانی که شخصیت اصلی داستان تصمیم می گیرد با تبهکاران وارد مبارزه شود، در اربعین حسینی به جرگه زنجیرزنان می پیوندد و با این عزاداری نمادین، الگوی جهادی و مبارز امام(ع) را نمایش می دهد.

(1379) داوود میرباقری فیلم «مسافر ری» را در این سال ساخت. فیلمی که البته درباره حضرت عبدالعظیم حسنی (از شاگردان و مریدان امام هادی) بود، اما میرباقری نقطه آغاز اثرش را با رویداد تخریب مرقد امام حسین(ع) به دست خلیفه وقت عباسی شکل داد تا با نمایش سربرآوردن عبدالعظیم از زیر ویرانه های این مرقد، بر تداوم این نهضت و نابودناپذیری اسوه حسین(ع) در تاریخ بشری تأکید کند.

(1380) داریوش یاری در این سال فیلم «دخیل» را می سازد که درباره مناسک آیینی ایام محرم و کرامات آن است.

(1385) «مصائب دوشیزه» ساخته مسعود اطیابی هم بار دیگر شفا یافتن در دستگاه اباعبدلله را محور روایت خود قرار داد.

(1385) پرویز شیخ طادی هم در همین سال سراغ مفهوم «شفا یافتن» رفت اما با نگاهی متفاوت که حاصلش فیلم «سینه سرخ» بود. فیلمی که کرامت حضرت مسیح() و امام حسین(ع) را به شکلی متقارن به تصویر می کشد.

(1386) همچنان «کرامات امام(ع)» نسبت به اصل «واقعه عاشورا» در سینمای ایران اولویت دارد؛ «دست های خالی» ساخته ابوالقاسم طالبی یکی از آخرین نمونه های توفیق یافته در زمینه به تصویر کشیدن این مفهوم بود.

(1387) با فیلم «دلشکسته» زاویه نگاه به مقوله دفاع مقدس و عاشورا توأمان دستخوش تحولی «عجیب» شد. پرداخت سوررئال و خیالی به آیین های عاشورایی، نقطه آغاز نوع نگاهی بود که در ادامه به فیلم عجیب «زمهریر» انجامید. نگاه «عرفانی» و «شاعرانه» منطق علی رویین تن برای چنین پرداختی بود.

(1387) «عصر روز دهم» هم به عنوان یکی از واپسین تولیدات با محوریت «عزاداری دوستداران اباعبدلله» و نه «واقعه عاشورا» در این سال مقابل دوربین رفت و دو سال بعد هم روانه اکران شد تا با فروش پایین خود حتی مجتبی راعی را هم در مقام کارگردان به تعجب وادارد.

(1390) « رستاخیر» تازه ترین تلاش یک سینماگر برای به تصویر در آوردن «واقعه عاشورا» است. احمدرضا درویش بیش از 2 سال درگیر پروسه تولید این فیلم بوده است اما فیلم همچنان در پشت خط اكران باقی مانده است.