شیرجه درون دنیای کودکانه

«هِلو کیتی» و «پوکمون گو» فرزندان جنبش «کاوایی» ژاپن

«کاوایی» که در فرهنگ ژاپنی، به معنی ملوسی و بامزگی است، از یک گرایش ملی، به یک پدیده جهانی تبدیل شده است. هِلو کیتی و پوکمون گو مشهورترین آثار برآمده از «کاوایی» هستند.

هِلو کیتی (Hello Kitty)، شخصیت پرداخته شرکت سانریو تا هفت  میلیون دلار ارزش گذاری شده است. واژه نامه انگلیسی آکسفورد یک ایموجی (صورتک هایی که در پیام های مجازی استفاده می شوند) را واژه سال 2015 نامید و بازی جدید پوکمون گو (Pokémon Go) ساخته شرکت نینتندو به تازگی رکورد بیشترین دانلود در تاریخ تلفن های همراه هوشمند را شکست.

قلمروی جنبش «کاوایی» گسترده است و از کمیک های مانگای ژاپنی تا مد و هنر سوپرفلت (Superflat) یا نقاشی های بسیار تخت تاکاشی موراکامی را دربر می گیرد، اما راز زیبایی شناسی «کاوایی» چیست و چرا تا این اندازه هواخواه دارد؟

فرهنگ ملوسی و بامزگی ژاپن در دهه 1970 با جنبشی در میان دختران نوجوان آغاز شد که دستخطی با شیوه کودکانه را به وجود آورده بودند. این روش جدید نوشتار، ترکیبی بود از خط و تصویرهای قلب و ستاره، حروف لاتین و صورتک های کارتونی. بسیاری از صاحب نظران، این گرایش را واکنشی به خشکی و انعطاف ناپذیری ژاپن پس از جنگ جهانی دوم می دانند؛ چراکه جوانان، در محیطی که هر روز جدی تر و از هویت فردی تهی تر می شد، با دنبال کردن «کاوایی» به حسی از استقلال فردی و بازیگوشی دست می یافتند. در حالی که در ابتدا بسیاری از مدرسه ها این روش نوشتار را ممنوع کردند، جهان تبلیغات به سرعت با آن همراه شد و شرکت های تبلیغاتی از این شکل و شمایل نو برای تبلیغ فراورده های خود به نسل جوان تر بهره بردند.

شرکت لوازم التحریر سانریو برای نخستین بار در 1974 شخصیت هِلو کیتی را معرفی کرد و این گربه سفید سبیل بلند را روی کیف های پلاستیکی پول خُرد چاپ کرد. از 42 سال پیش تصویر هلو کیتی روی بیش از 50  هزار محصول در بیش از 70 کشور قرار گرفته است؛ از ساعت گرفته تا هواپیما. ژاپن در 2008 هلو کیتی را سفیر گردشگری خود نامید؛ دعوتی رسمی از جهان برای پیوستن به تفریحی دوست داشتنی به نام «کاوایی».  اما هلو کیتی تنها نیست. در واقع هر یک از 47 اداره دولتی ژاپن برای خود یک شخصیت زاییده «کاوایی» دارد تا خوش یمنی به ارمغان بیاورد؛ مانند خرس لپ گلی با نام کومامون که برای قطارهای تندرو شانس می آورد یا پرنس پیکلز با چشم های گشادش که پلیس از آن استفاده می کند. شرکت پوکمون در 20 سال گذشته 700 موجود «کاوایی» آفریده است که برخی از آنها هم اكنون به طور گسترده در فضای مجازی پخش شده اند. صورتک هایی که هر روز در ایمیل یا پیامک ها استفاده می شوند و بسیاری از آگهی هایی که بر در و دیوار ها می بینیم، ریشه در فلسفه «کاوایی» دارند.
با آنکه کاراکترهای «کاوایی» گوناگون هستند و گونه های واقعی و تخیلی را دربر می گیرند، همگی از یک فرمول پایه ای پیروی می کنند. شخصیت های «کاوایی» اندک اند و صورت هایشان معمولا به چشمانی بزرگ، یک بینی کوچک و شاید نقطه ای به  عنوان دهان خلاصه می شود. این نوع طراحی احساسات این کاراکترها را نامعلوم می کند و به بیننده اجازه می دهد، عواطفی که می خواهد را به آنها نسبت دهد. «کاوایی» ها تقریبا همیشه با خط محیطی سیاه کشیده می شوند، رنگ پاستل دارند و بچه گانه هستند. این کاراکترها طوری طراحی شده اند که آدم را به یاد روزگار کودکی بیندازند؛ ازاین رو بیشتر سرهایی بزرگ و بدن هایی کوچک دارند، مانند نوزادان انسان و بچه  حیوان ها

پژوهشگران بر این باورند دلیل علاقه مند شدن مردم به شخصیت های «کاوایی»، به ویژه به خاطر طبیعت کودکانه آنهاست که در انسان حس نیرومند مراقبت از کودکان را برمی انگیزد. مِری وایت، جامعه شناس، می گوید: «هلو کیتی به محافظت نیاز دارد. او فقط گِرد و دوست داشتنی نیست. او بدون دهان هم آفریده شده و نمی تواند حرف بزند و از خودش دفاع کند». ازاین روست که گروهی از کاربران بازی پوکمون گو می گویند دوست دارند کاراکترهای پوکمونشان بچه گانه بمانند و بزرگ نشوند.
تأثیر این شکل و شمایل هم، برگرداندن ما به حال وهوای کودکی است. بسیاری از فرزندان دوره ای که به آنها نسل «کاوایی» می گویند، دوست دارند خودشان هم «کاوایی» شوند و با حرف زدن با صدای بچه گانه و پوشیدن لباس های کودکانه در این راه تلاش می کنند؛ تا جایی که «کاوایی» با چین های بسیار، رنگ های پاستل و روبان های بزرگ، دنیای مُد را نیز در اختیار گرفت.  امروز «کاوایی» شاخه های بسیاری دارد؛ کاوایی مضحک، کاوایی ترسناک و کاوایی زشت که همگی گونه هایی برگرفته از همان هِلو کیتی و پوکمون سنتی هستند. درهمین حال هنرمندان معاصر مانند موراکامی و یوشیتومو نارا، پای «کاوایی» را به هنرهای زیبا نیز باز کرده اند و با این روش رشته ای از شخصیت های گشاد چشم خود را آفریده اند که در میانشان از ملوس های بی مزه تا دیوسان های ناخوشایند پیدا می شود.

یکی از شناخته شده ترین هنرمند در زمینه کاوایی، هنرمند معاصر ژاپن تاکاشی موراکامی است. او یکی از هنرمندان برجسته ی دوران پس از جنگ آسیای دور بوده که می توان وی را  "اندی وارهول " ژاپن دانست. موراکامی برای سنتز پاپ از هنر های زیبا و فرهنگ عامه، به ویژه استفاده ی شجاعانه گرافیکی و رنگارنگ از انیمه (کارتون های انیمیشنی)  و مانگا (کتاب های کامیک) شناخته شده است.
آثار موراکامی بیشتر در رابطه با ترس از رشد و نمو هستند. برای مثال، آثار یوشیموتو نارا اغلب ویژگی های نقاشی های دیواری بازیگوش در اوکییوئه قدیمی ژاپنی را دارد که به شیوه ای کودکانه ای اجرا شده اند.با وجود بازیگوشی ظاهری آثار او، هنر تاکاشی موراکامی با ته مایه ی خرابکارانه پنهان در تصاویر خود، به عنوان نقد فرهنگی نیز عمل می کنند.

موراکامی با نقاشی ها و مجسمه هایش به بیننده یادآوری می کند که در دل «کاوایی» سیاهی هم نهفته است؛ برای مثال نقاشی های قارچ های کارتونی او در نگاه نخست بسیار شاد به نظر می رسند، اما یادآور بمباران اتمی هیروشیما و ناگازاکی نیز هستند. برای موراکامی زیبایی شناسی «کاوایی» به  عنوان نماد دیرپای طبیعت نابالغ ژاپنِ اشغال شده پس از جنگ جهانی دوم، عمل می کند؛ روشی که با آن مردم راهی برای فرار از آسیب های جنگ یافتند.
از روز نخست، «کاوایی» شورشی ضد جدیتِ بزرگسالی بوده است؛ واکنشی در مقابل خشونت دنیای واقعی. زیر فشار تنش های روزانه و کشمکش های سیاسی، شاید اصلا جای تعجب نیست که بیش از 15  میلیون نفر تصمیم گرفته اند فعلا صدای اخبار را کم کنند و در بازی پوکمون گو شیرجه بزنند؛ اپلیکیشنی که کودک درون را بیدار می کند و کاربران را تشویق می کند که دوست های خیالی پیدا کنند و از آنها مراقبت کنند.

منابع:
شرق . سارا گاتسمن . ترجمه: افرا صفا
هنرگردی