زندان و ادبیات

وقتی از ادبیات زندان حرف می زنیم، خواه ناخواه حرفمان بر سر گونه ای خاص از ادبیات است که شاخه ها و ویژه گی های گوناگون دارد نویسنده گان بسیاری، بی آن که خود به زندان رفته باشند، آثاری خلق کرده اند که در آن زندان و زندانی بودن یا محور اصلی اثر بوده و یا نقش تعیین کننده ای در پیشبرد داستان داشته است. اثری مثل بی نوایان هوگو و... این آثار در بیرون از زندان اما با نگاه به زندانی در زندان نوشته شده. نویسنده گان دیگر اما ، در سال هایی که خود به هر دلیل زندانی بوده اند و یا بعد از آزادی اثری خلق کرده اند که زمینه آن «زندانی» بوده است و از جمله این آثار می توان به «هانری شاربر»  اثر به یادماندنی او «پاپیون» اشاره کرد و یا به برخی از نوشته های بزرگ علوی و... البته آثار دیگری هم هستند که در زندان نوشته شده اند، اما موضوع و محور آن ها ربطی به زندان ندارد.

ادبیات و ژانر زندان از دو دیدگاه قابل بررسی هستند نخست آثاری که در زندان نوشته شده و گاه تبدیل به آثار جهانی و بسیار ارزشمندی در عرصه ی ادبیات شده اند و دیگر داستان هایی که درباره ی زندان و فضا و شخصیت های آن نوشته شده که در بسیاری موارد همین داستان ها زمینه تولید فیلم ها و آثار بزرگ سینمایی را هم تشکیل داده اند و بسیاری از فیلم های خوب تاریخ سینما ثمره ی برداشت های موفق سینمایی از آثار ادبی خوب در این زمینه بوده اند.

در این یادداشت نگاهی بسیار گذرا به برخی از این آثار داریم:

1- به طور کلی می توان گفت «زندان» در دو ژاتر مختلف از ادبیات منثور روایی عنصر بنیادین روایت است. یعنی ساختمان قصه بر مبنای ویژه گی های ماهوی زندان بنا شده است.

یک: خاطرات زندان،

دو: فرار از زندان نوع اول از هم زیستی ادبیات و تاریخ نویسی پدید می آید. اما روایت نوع دوم در جهان معاصر بیشتر از روز دوش ادبیات برداشته شده و به سینما محول شده است. «فرار از زندان» الگوی پرکاربردی در سینما به شمار می آید. در هر دو نوع یاد شده عموما قرار است مخاطب با زندانی هم دلی کند و داستان را دنبال کند تا به نحوی به آزادی زندانی بیانجامد. جانمایه محتوایی ژانر «فرار از زندان» بی عدالتی است. در حقیقت زندانی شدن قهرمان نتیجه ناکارآمدی، فساد، زدوبند یا مواردی غیرقابل اثبات و مبهم است. زندان همیشه بی رحمانه است. این ژانر همیشه مورد اقبال مخاطبان و نویسنده گان بوده است. به همین خاطر در ادبیات تجاری یا تولید بدنه رمان و داستان در جهان هر سال تعدادی رمان ژانر زندان نوشته می شود.

2- از منظر تاریخ ادبیات رمان «کنت مونت کریستوی» الکساندر دوما را می توان یکی از اولین نمونه های داستان زندان دانست. پیش از آن در رمانس های اروپایی یا قصه های منثور دیگر ملل تم گرفتار شدن قهرمان و هوشمندی یا سلحشوری اش در گریختن حضور داشت اما غیبت بوطیقای مکان در شکل های ادبی پیش از مدرن، اجازه نمی دهد بتوانیم یک عنصر مکانی را برای تشخیص سرشت و نوع یک اثر سرنوشت ساز بدانیم. همان طور که در رمانس ها و افسانه های کهن جنگل، کوه، دریا یا کاخ هم به صورت هویت مند تعین نمی یابد. رمان مفصل و پرماجرای «کنت مونت کریستو» از ترکیب داستان هایی از ژانرهای مختلف تشکیل شده است. داستان از جایی آغاز می شود که شخصیت اصلی کتاب ادموند دانتس در زندان اولین کشمکشی است که خواننده در این رمان 1000 صفحه ای جذاب با آن روبه رو می شود.

یکی از شاخص ترین و الهام بخش ترین کتاب های ژانر زندان، «پاپیون» نوشته ی «هنری کریر» است این کتاب به عنوان یک اثر اتوبیوگرافیک منتشر شد هر چند تخیل و داستان پردازی هنری کریر. اصلا به چهارچوب واقعیت محدود نمی شود. «پاپیون» ماجرای دستگیر شدن هنری کریر به جرم قتل و زندانی شدن اوست. کریر نمی تواند بی گناهیش را در دادگاه اثبات کند، سیزده سال در زندان می ماند تا سرانجام موفق به فرار می شود و به ونزوئلا می رود. «پاپیون» موقعیت های متنوع و پرشماری از وضعیت زندان روایت می کند. این کتاب 560 صفحه ای شناخته شده ترین و معروفترین اثر ادبیات زندان است.

«قطار سریع السیر نیمه شب» رمانی است از بیلی هایس که توسط آلن پارکر فیلم سینمایی از روی آن ساخته شد و برنده اسکار بهترین فیلم شد. یک جوان آمریکایی به جرم حمل مواد مخدر در ترکیه دستگیر و زندانی می شود. شرایط زندان ترکیه اصلا انسانی نیست. رمان بیان گر تصویری هولناک و تکان دهنده از وضعیت مجرمان و حقوق زندانیان در ترکیه است. الیور استون فیلمنامه ای براساس این رمان نوشت و آلن پارکر آن را ساخت. هر دو آن ها بعدها از این که چنین تصویر سیاهی از مردم ترکیه ارائه کردند ابراز تاسف کردند.

منتقدان بیشتر از هر کتاب دیگری به عنوان نمونه ی ژانر زندان به رمان «خط مرگ تگزاش» نوشته کرافورد اشاره می کنند، کرافورد داستان 391 زندانی را نوشت که در سال 1982 در انتظار حکم اعدام بودند تا این که قانون منع مجازات اعدام در همان سال تصویب شد.

3- شاخص ترین نویسنده ی ایرانی داستان های زندانی بزرگ علوی است. دو کتاب «ورق پاره های زندان» و «پنجاه و سه نفر» این نویسنده مهم ترین آثار ادبی هستند که وقایعشان در زندان روی می دهد. علوی یکی از پنجاه و سه نفری است که در سال 1315 به زندان افتاد و این دو کتاب را در همان دوره نوشت. از زندان دوره رضاخان خاطرات زیادی برجای مانده است، اما آن چه کتاب های بزرگ علوی را در مرتبه شاخص تر قرار می دهد، توانایی روایت گری نویسنده و همچنین حفظ یک رویکرد شخصی و منحصر به فرد است. از دیگر نمونه های بسیار موفق داستان زندان می تواند به رمان کوتاه «بعد از عروسی چه گذشت» نوشته رضا براهنی اشاره کرد. در این رمان یک معلم عادی مدرسه توسط ماموران ساواک زندانی می شود. جرم او فحش دادن به شاهنشاه در کلاس مدرسه است. در زندان او را شکنجه می دهند و تحت فشار می گذارند بعد از آن به او پیشنهاد می کنند که در ازای خبرچینی برای دستگاه امنیتی آزاد شود به سر زنده گی اش بازگردد. اما کابوس و وحشت دست از سر او بر نمی دارد.

بخش ادبیات تبیان

منبع: ماهنامه آزما شماره 76/ امیرحسین خروشیدفر