خزنده شگفت‌انگیز
مارمولک‌ها خزندگانی از راسته فلس‌داران هستند که در حالت عادی چهار پا و شکاف گوش خارجی دارند، طول گونه‌های بالغ این راسته از چند سانتی‌متر تا 3متر می‌رسد و وزن آنها نزدیک 300 پوند است. اکثر آنها چشم متحرک دارند. این راسته از حیوانات شامل 40 خانواده مختلف هستند و در عین حال رنگ، ظاهر و اندازه‌های متنوعی دارند، به دلیل پوست صاف و ظاهر براق برخی مارمولک‌ها، در ظاهر لیز و لزج به نظر می‌رسند ولی در واقع به خاطر کمبود منافذ دفع آب و چربی، پوست بسیار خشکی دارند. بیشتر مارمولک‌ها تخمگذار و برخی از آنها نیز زنده‌زا هستند. در ضمن بسیاری از آنها هم قادرند عضو یا دم قطع شده خود را ترمیم یا احیا کنند.
بسیار از آنها در پاسخ به محیط و نیز در مواقع استرس، قادرند رنگ خود را تغییر دهند، آنها نه از طریق صدا، بلکه با حرکات بدنی، مانند بالا پریدن ارتباط برقرار می‌کنند. تمامی آنها در مواقع نیاز قادرند شنا کنند و تعداد اندکی از آنها کاملا آبزی هستند.
مارمولک، جانوری جهانی
فراموش نکنیم که بیشتر مارمولک‌ها برای انسان بی‌خطرند. تنها گونه‌های خیلی بزرگ آنها، خطر مرگ به همراه دارند. به عنوان مثال اژدهای کومودور به انسان حمله‌ور می‌شود و او را می‌کشد. زهر برخی از آنها مانند سوسمار عظیم‌الجثه و مارمولک دانه تسبیحی معمولا کشنده نیست، ولی به خاطر آرواره‌های قوی‌ای که دارند، باعث ایجاد گزش‌های دردناکی می‌شوند.
برخی از آنها حیوانات خانگی هستند و برخی نیز به عنوان غذا استفاده می‌شوند. برای مثال در آمریکای مرکزی، ایگونای سبز که نوعی سوسمار درختی است، به عنوان غذا خورده می‌شود.
مارمولک‌ها در فرهنگ بعضی از کشورها نقش برجسته‌ای دارند. مردم قدیمی «پرو» حیوانات را ستایش می‌کردند و اغلب از نقش مارمولک در آثار هنری خود بهره می‌بردند. بسیاری از افراد فکر می‌کنند مارمولک‌ها تنها در بیابان‌ها زیست می‌کنند، در حالی که آنها در سراسر دنیا یافت می‌شوند. آنها شامل 3800 گونه هستند که بیش از 110 گونه از آن در آمریکا یافت می‌شود، سحرآمیزترین گونه‌های مارمولک، ایگوناها، مارمولک‌های خانگی و مارمولک‌های شاخدار هستند.
پاشنه آشیل در مارمولک‌ها
مارمولک‌ها دمی نازک و جداشدنی دارند. به نوعی نقطه ضعف بسیاری از مارمولک‌ها، دم آنهاست که خیلی زود جدا شده و باعث گیج شدن مارمولک می‌شود.
دم مارمولک به حفظ تعادل و حرکت او کمک می‌کند و محل ذخیره چربی است. در صورتی که زیاد عمر کنند، برخی از آنها مجددا دم در می‌آورند.
تغذیه مارمولک‌ها متنوع است. بیشتر گونه‌های کوچک حشره‌خوار و گونه‌های دیگر گیاه‌خوارند. به عنوان مثال، ایگوناهای دریایی جزیره گالاپاگولس جلبک‌های آویزان از صخره‌های مرطوب را می‌خورند. مارمولک‌های خاردار همه چیز خوارند. برخی از انواع بزرگ این حیوان مانند سوسمار عظیم‌الجثه گوشتخوارند و حیوانات کوچک را که شامل مارمولک‌ها نیز می‌شود، می‌خورند. برخی نیز با بو کشیدن، طعمه خود را از زیر خاک پیدا می‌کنند.
مارمولک‌ها یک ردیف دندان کوچک در آرواره بالایی و پایینی خود و نیز تعدادی دندان در سقف دهانشان دارند. غذا در آرواره‌ها له شده و سپس با کمی جویدن هضم می‌شود.
برخی از مارمولک‌ها در بیابان‌ها زندگی می‌کنند و برخی در جنگل‌های معتدل، جنگل‌های بارانی، چمنزارها، مرداب‌ها و آب‌های جاری، سوراخ‌های زیرزمینی و صخره‌ها یافت می‌شوند. با این حال، بیشتر آنها روی زمین و درختان به سر می‌برند. بیشتر آنها در گرما و ساعات گرم و آفتابی روز فعالیت خود را آغاز می‌کنند و معمولا زمانی که دمای هوا بالا می‌رود غذا می‌خورند. البته برخی از آنها نیز در روزهای گرم در سوراخ‌ها و صخره‌های زیرزمینی پنهان می‌شوند و عصرها که هوا خنک‌تر می‌شود، بیرون می‌آیند. بیشتر مارمولک‌ها در فصل سرما، به خواب زمستانی فرو می‌روند.
اغلب مارمولک‌ها در لانه تخمگذاری می‌کنند. برخی دیگر روی تخم‌ها نمی‌خوابند؛ بلکه پس از تخم گذاشتن در داخل بدن نوزادان به دنیا می‌آیند و بعضی نیز نوزاد کامل به دنیا می‌آورند.
زمانی که مورد تهدید حیوان شکارچی قرار می‌گیرند، با باد کردن خود، صدای هیس در می‌آورند یا حرکات شلاقی دادن به دم، حریف را از میدان به در می‌کنند. آنها همچنین با عمل انقباضی باعث کنده شدن دم خود و پرت کردن حواس شکارچی می‌شوند.
گزینه‌ای مناسب برای شاخص زیستی
طبق مطالعات محققان، وجود سم سیانور در دم مارمولک به اثبات نرسیده و آنها معتقدند این مساله حقیقت ندارد؛ بلکه این حیوان از دم خود فقط برای گمراه کردن شکارچی استفاده می‌کند، چون دم پس از قطع شدن به حرکات پرشی خود ادامه می‌دهد و حواس شکارچی پرت می‌شود.
برخی از مارمولک‌ها تغییر رنگ می‌دهند. بعضی از گونه‌ها این کار را برای حفاظت از خود انجام می‌دهند و برخی دیگر برای تغییر دمای جذب شده، تیره‌تر و روشن‌تر می‌شوند. مارمولک‌های عظیم‌الجثه و مارمولک‌های دانه تسبیجی تنها مارمولک‌های سمی هستند. بسیاری از آنها نیش می‌زنند و تیغ‌های تیزی دارند. بعضی از گونه‌ها از چشم‌هایشان جریان خون بیرون می‌دهند. یکی از خطرهایی که مارمولک‌ها را تهدید می‌کند، انسان است. در بعضی کشورها، مردم تخم آنها را جمع‌آوری کرده و مارمولک‌ها را به عنوان غذا شکار می‌کنند و نیز از پوست آنها در ساخت کیف پول، کیف دستی و محصولات دیگر استفاده می‌کنند.
در مطالعات گسترده‌ای که روی زیستگاه مارمولک‌ها صورت گرفت، مشخص شد گونه‌های مارمولک می‌توانند به عنوان شاخص‌های زیستی مورد استفاده قرار گیرند. از آنها بخصوص در فصول خشک سال یا در مناطق خشک و لم‌یزرع که در آنجا دوزیستان کمی یافت می‌شود، به عنوان شاخص‌های زیستی استفاده می‌شود. مهمترین اثر مثبتی که مارمولک‌ها برای انسان دارند، این است که بهترین و اصلی‌ترین شکارچیان آفت‌ها هستند. خصوصیات مارمولک‌ها، آنها را به شاخص‌های زیستی مناسبی برای آفت کش‌ها و آلاینده‌های محیطی دیگر بدل کرده است.
مارمولک‌های خانگی مدیترانه‌ای با خوردن سوسک‌ها و انواع مختلف حشرات به کنترل آفت‌های سالانه مزارع کمک می‌کنند.
یکی از نکات جالب و قابل توجهی که می‌توان در خصوص مارمولک‌ها به آن توجه کرد، وجود موهای بسیار ریزی در ناحیه انگشتان دست و پای این حیوان است که به آن توانایی ویژه‌ای در بالا رفتن از سطوح و غلبه بر جاذبه داده است. تا پیش از این دانشمندان فکر می‌کردند این چسبندگی پاها و دست‌ها به سطوح به دلیل ترشح نوعی ماده چسبناک در لابه لای شکاف انگشت‌های مارمولک است؛ ولی با مشاهده انگشتان آنها زیر میکروسکوپ‌های مدرن، دریافتند در ناحیه انگشتان موهای بسیار ریزی قرار دارد که تعداد آنها حدود صدها هزار عدد است و قطر آنها به اندازه یک دهم ضخامت یک رشته موی انسان است. در زمان برخورد موها با سطوح، این موهای نازک نوعی پیوند اتمی زودگذر ایجاد می‌کنند که در کنار یکدیگر بسیار قوی ظاهر می‌شوند؛ به گونه‌ای که یک مارمولک قادر است وزنه‌ای به وزن 300 پوند را تحمل کند. بر این اساس و با نگاهی کوتاه و گذرا بر زندگی این خزنده شگفت‌آور می‌فهمیم که نه تنها نباید از آن بترسیم، بلکه باید از وجود این حیوان استثنایی بهره‌مند شویم.
ندا اظهری
روزنامه جام جم
