میرزا در چند جبهه می جنگید

دکتر کیانوش کیانی هفت لنگ،ازجمله پژوهشگران اسنادنهضت جنگل است که در بازه زمانی نسبتا مطولی،به بازخوانی وتحلیل مدارک برجای مانده از این رخداد تاریخی پرداخته است.با او در سالروز شهادت میرزا کوچک خان جنگلی ودربازخوانی قطعاتی از تلاش آزادی بخش او به گفت وگو نشستیم که نتیجه آن درپی می آید.امید آنکه مقبول افتد.

«جستارهایی در زمینه ها وپیامدهای نهضت جنگل»درگفت وشنود با دکتر کیانوش کیانی هفت لنگ

جنابعالی به عنوان یکی از پژوهشگران در حوزه بازشناسی نهضت جنگل، ضمن دسترسی به اسنادی در این زمینه، قطعاً پژوهش هایی هم انجام داده اید. در مجموع به نظر شما، چرا پس ازسپری شدن نزدیک به یک قرن از این رویداد، واکاوی درباره نهضت جنگل ضرورت دارد؟

بسم الله الرحمن الرحیم.پاسخ به این سئوال شما مستلزم آن است که ببینیم اساساً واکاوی وقایع تاریخی گذشته، چه ضرورتی دارند؟ بدیهی است پژوهش در باره حوادث و وقایع گذشته، بینش عمیق تری نسبت به وقایع جاری، در اختیار نهادهای تصمیم گیری قرار می دهد تا با اتکا به آن تجارب، تصمیمات عاقلانه تری را اتخاذ کنند. ملت هایی که از تاریخ کهن برخوردارند، کمتر در معرض آسیب قرار می گیرند، همان طور که یک درخت کهنسال و ریشه دار می تواند در برابر طوفان های عظیم هم تاب بیاورد. لذا تاریخ نگاری باید با جدیت در کشور ما دنبال شود که ناچار نباشیم تاریخ ایران را به روایت کمبریج و جاهای دیگر بخوانیم. قدم نخست برای تدوین تاریخ ملی، نگارش تاریخ محلی است، زیرا از دل تاریخ محلی، تاریخ ملی بیرون می آید. یکی از اهداف «مرکز بازشناسی نهضت جنگل» همین کار است و در کنار آن، به اهداف دیگری چون کشف واقعیت رویدادهای جنگل و رمز و رازهای این نهضت ارزشمند نیز خواهیم پرداخت تا از طریق شناساندن مفاخر ملی، گامی در جهت تحکیم وحدت ملی و همگرایی بیشتر برداریم و برای جلوگیری از انقطاع نسل ها و ارائه الگوهای کارآمد به جامعه تلاش کنیم. زیرا آگاهی جامعه، به ویژه نسل جوان از سرمایه های معنوی کشور، شناخت مفاخر و تاریخ مبارزات بزرگمردان این سرزمین و شهدای راه دین و آزادی، لاجرم به ارتقای عزتمندی و اعتماد به نفس مردم منجر خواهد شد.

شاید این سوال تکراری باشد اما ازجنبه برداشتن گام اول در این عرصه بهتر است بپرسیم که: میرزا کوچک خان که بود و نهضت جنگل چگونه شکل گرفت؟

میرزا کوچک خان پسر میرزا بزرگ بود که در سال 1298.ش به دنیا آمد. خواندن و نوشتن را در مکتبخانه آموخت و نوجوان بود که علوم دینی و معارف اسلامی را فرا گرفت. چند سالی در مدرسه حاجی حسن صالح آباد و سپس مدرسه جامع رشت به فراگیری مقدمات، فقه و اصول، منطق، زبان و ادبیات عرب پرداخت و ظاهراً دروس سطح حوزه را هم فرا گرفت.

اطلاعات غیر حوزوی او در چه سطحی بوده است؟

به نظر من،با توجه به محدودیت رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی درآن دوره، اطلاعات میرزا در باره روابط اجتماعی بسیار خوب بوده است.

به ویژگی های شخصیتی میرزا کوچک  خان هم اشاره ای کنید؟

میرزا مردی بسیار متدین، مأنوس با قرآن و مقید به انجام واجبات و مستحبات و بسیار صمیمی، خوشرو، عاطفی و پایبند به اخلاق و یک اصولگرای اصلاح طلب به تمام معنی بوده است.این وجه مشترک عمده منقولاتی است که درباره او وجود دارد.

از روحیه لطیف میرزا کوچک خان بسیار گفته اند. چه شد چنین فردی به ساحت سیاست کشیده شد و چه انگیزه ای داشت؟

میرزا در دوره مشروطه و تحت تأثیر افکار مرحوم آخوند خراسانی، به سیاست کشیده شد و در فتح تهران هم شرکت کرد. انگیزه میرزا مبارزه با استعمار خارجی و استبداد داخلی بود. در سال 1907 قراردادی بین حکومت ایران و دول روس و انگلیس بسته شد که بر اساس آن، شمال ایران به اشغال روس ها و جنوب به اشغال انگلیس ها در آمد! میرزا کوچک خان با توجه به شرایطی که پیش آمده بود و با گرایش به اندیشه اتحاد دنیای اسلامی، تشکیلاتی نظامی را به وجود آورد و نهضت جنگل را پی ریزی کرد.

برنامه مدونی هم داشت؟

بله، هیئت اتحاد اسلام مرامنامه ای در 34 ماده تصویب کرده بود که همه حوزه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را شامل می شد و طبق آن حکومت توسط نمایندگان مردم اداره می شد. میرزا قصد داشت با همکاری هیئت اتحاد اسلام و ایجاد پایگاه نظامی در شمال و تهیه سلاح گرم، شمال ایران را از چنگ روس ها بیرون بیاورد.

اما در مورد ارتباط میرزا با روس ها حرف و حدیث های زیادی وجود دارد.دراین باره چه دیدگاهی دارید؟

با کمک اسناد و مدارک، به بسیاری از این شبهات می توان پاسخ داد. جنگلی ها تا زمانی که حکومت تزار بر سر کار بود، با آنها مبارزه می کرد، ولی در اکتبر سال 1917 که انقلاب بلشویکی در روسیه به پیروزی رسید، با توجه به اینکه شعارهای مردم گرایانه و آزادی خواهانه ای می دادند و حداقل در ابتدای کار مدعی نجات کشورها از یوغ استبداد و استعمار بودند، جنگلی ها با آنها رابطه برقرار کردند. هر چند بعدها معلوم شد آن شعارها توخالی و پوچ بوده اند.

در واقع میرزا ناچار بود هم با قوای روس، هم انگلیسی ها، هم دولت مرکزی و استبداد داخلی و همزمان با عناصر و همراهان سست پیمان و خائن درون نهضت بجنگد و این کار را بسیار دشوار می کرد.

آیا روس ها واقعاً قصد حمایت از نهضت جنگل را داشتند؟

ابداً! پیروزی نهضت جنگل به نفع آنها نبود، چون میرزا مرد متدینی بود و به حقانیت راه خود اعتقاد کامل داشت و جانش را هم بر سر پیمانش گذاشت. اسناد تاریخی فراوانی هم در این زمینه وجود دارند، از جمله در کتاب تاریخ بیست ساله حسین مکی آمده است: روتشتاین، وزیر مختار شوروی در ایران هنگام تقدیم اعتبارنامه خود به احمد شاه، صراحتاً از قضیه جنگلی ها در گیلان اظهار تأسف می کند و امیدوار است در نتیجه مساعی و اهتمامات شاه، این قضیه هر چه زودتر خاتمه یابد تا آسیبی به روابط دو کشور وارد نشود!

انقلاب گیلان از نظر روتشتاین، مسئله گیلان است و او از طرف دولت شوروی نهایت صمیمیت را در تسریع «تصفیه» یا «حل مسئله» به خرج داده و قول همکاری های عاجل و مکفی در رفع این قضیه را به شاه داده است! تمام این نکات در سخنرانی روتشتاین به مناسبت تاجگذاری احمد شاه در 16 اردیبهشت سال 1300 آمده و سند آن موجود است.

با چنین سابقه ای و با توجه به اینکه میرزا مرد متدین و مقید به انجام فرایض و حتی مستحبات بود، علت نزدیکی او به بلشویک ها چه بود و چه فایده ای برای نهضت جنگل داشت؟

در تناقض  و تضاد آشکار اعتقادات و باورهای میرزا با بلشویک ها که ذره ای تردید نمی توان کرد، اما همان طور که اشاره کردم آنها ابتدا با شعارهایی از قبیل برابری، برادری، حمایت از طبقه محروم و کارگر و ضدیت با استکبار و استبداد انقلاب کردند و به پیروزی رسیدند. باید زمان می گذشت تا کذب این دروغ ها بر ملت شوروی و ملل دیگر آشکار شود.

از این گذشته سیاست ایجاب می کند در مقاطعی به طور موقت هم که شده است، با جریانات سیاسی یا کشورهای دیگر نزدیک شوید تا بتوانید با توجه به شرایط زمانی و در چهارچوب اهدافتان، از آنها استفاده کنید. مدارک زیادی نشان می دهند بلشویک ها و عناصر آموزش دیده داخلی آنها، قصد داشتند به هر نحو ممکن در نهضت جنگل نفوذ کنند و آن را به سمت یک جریان سوسیالیستی سوق و ماهیت آن را تغییر بدهند و ایران را هم جزو اردوگاه سوسیالیسم کنند، اما میرزا در برابر این نیت کمونیست ها ایستادگی و در واقع نقشه های عریض و طویل آنها را نقش بر آب کرد. اسناد تاریخی به خوبی موید این نکته هستند که وقتی میرزا از فرصتی که انقلاب روسیه فراهم آورده بود، استفاده و تلاش کرد با حفظ چهارچوب های اعتقادی و انقلابی خود در زمینه هایی با روس ها همکاری کند، عدم مداخله آنان در ایران، پرهیز از اجرای اصول کمونیسم و ممنوع بودن تبلیغات کمونیستی را جزو اصول اولیه توافق خود قرار داد. پایان غم انگیزی که برای نهضت جنگل رقم خورد و شهادت میرزا و یارانش، بهترین پاسخ برای این پرسش است که شوروی کردن ایران هرگز محقق نشد و توخالی بودن شعارهای حکومت بلشویکی نیز، بر همه آشکار شد.

به نظر بنده باید واقعیت های تاریخی به روشنی برای نسل جوان بازگویی و بازآفرینی و چهره شهدا و مبارزین راه آزادی به آنها معرفی شود تا در عین حال که از وقایع تاریخی عبرت می گیرند، وحدت و همگرایی بیشتری پدید آمد و در تصمیم گیری های سرنوشت ساز اشتباهات گذشته را تکرار نکنیم.

منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران