مذموم بودن گدایی کردن/ حق فقیر

تبیان به نقل از گزارش خبرگزاری مهر، متن خطبه های نماز جمعه این هفته هامبورگ به امامت آیت الله رمضانی در پی می آید.

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله ربّ العالمین و الحمد لله الذی لا مُضادّ له فی مُلکه و لا مُنازِعَ لَهُ فی أمره. الحمدالله الذی لا شریک لَهُ فی خلقه ولا شبیه لَهُ فی عَظَمَتِه (جزء من دعاء الإفتتاح) وصلّی الله علی سیدّنا ونبیّنا محمّد صلّی الله علیه وعلی آله الطاهرین واصحابه المنتجبین.

عبادالله! أُوصیکم و نفسی بتقوی الله و اتّباع امره و نهیه.

توجه و دقت در احکام اسلام، انسان را به این نتیجه می‌رساند که اسلام برای همه امور زندگی بشریت قواعد و ضوابط ویژه‌ی خود را دارد. چه آن اموری که مربوط به ابعاد فردی انسان است، و چه آنچه که مربوط به ابعاد اجتماعی اوست. و روح همه این قوانین به حفظ جایگاه و کرامت انسان بر می گردد. لذا در حقیقت هر نوع رابطه ای برای حفظ جایگاه انسان، یک اصل اساسی شمرده می‌شود. و در هیچ جا اجازه داده نمی شود که شخص مورد تحقیر و اهانت قرار گیرد. به عنوان مثال حتی کسانی که به لحاظ وضعیت اقتصادی در سختی و فقر به سر می برند، تحت هیچ شرایطی نبایست تحقیر شوند. و آن زمان که نیاز واقعی خود را اظهار می کنند باید با آنها برخوردی کریمانه شود.

حق فقیر

این حق زمانی از سوی پیشوایان دینی ما طرح شده است که نشان می‌دهد آن بزرگواران به ریزترین مسائلی که مربوط به کرامت انسان بوده توجّه عمیق داشته و آن‌را آموزش می دادند تا جامعه بشری به این نوع آداب برای حفظ حرمت انسانها توجّه داشته باشند. از این رو امام سجاد(علیه السلام) به این حق اخلاقی اشاره می کند و در خصوص حق سائل فرموده‌اند: «وَ أَمَّا حَقُ السَّائِلِ فَإِعْطَاؤُهُ إِذَا تَیَقَّنْتَ صِدْقَهُ وَ قَدَرْتَ عَلَی سَدِّ حَاجَتِهِ وَ الدُّعَاءُ لَهُ فِیمَا نَزَلَ بِهِ وَ الْمُعَاوَنَةُ لَهُ عَلَی طَلِبَتِهِ وَ إِنْ شَکَکْتَ فِی صِدْقِهِ وَ سَبَقَتْ إِلَیْهِ التُّهَمَةُ لَهُ وَ لَمْ تَعْزِمْ عَلَی ذَلِکَ لَمْ تَأْمَنْ أَنْ یَکُونَ مِنْ کَیْدِ الشَّیْطَانِ أَرَادَ أَنْ یَصُدَّکَ عَنْ حَظِّکَ وَ یَحُولَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ التَّقَرُّبِ إِلَی رَبِّکَ فَتَرَکْتَهُ بِسَتْرِهِ وَ رَدَدْتَهُ رَدّاً جَمِیلًا وَ إِنْ غَلَبْتَ نَفْسَکَ فِی أَمْرِهِ وَ أَعْطَیْتَهُ عَلَی مَا عَرَضَ فِی نَفْسِکَ مِنْهُ- فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛ امّا حق سوال کننده این است که اگر صدقه آماده داری به او بدهی و نیاز او را برطرف کنی، و برای برطرف شدن فقرش دعا کنی، و به درخواست او کمک کن، و اگر در صداقت گفتار او شک داری و او را متهم می دانی ولی به آن یقین نداری، بسا که شیطان برایت دامی نهاده و می خواهد تو را از بهره ات باز دارد، و میان تو و تقرب به پروردگارت حائل شود. او را به حال خود واگذار و به خوبی جواب کن، و اگر هم با این حال چیزی به او بدهی کار بجایی است».

 حق اعطاء کننده

امام سجاد(علیه السلام) به دنبال بیان حق سائل در خصوص حق مسئول می‌فرمایند: «وَ أَمَّا حَقُّ الْمَسْئُولِ فَحَقُّهُ إِنْ أَعْطَی قُبِلَ مِنْهُ مَا أَعْطَی بِالشُّکْرِ لَهُ وَ الْمَعْرِفَةِ لِفَضْلِهِ وَ طَلَبِ وَجْهِ الْعُذْرِ فِی مَنْعِهِ وَ أَحْسِنْ بِهِ الظَّنَّ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ إِنْ مَنَعَ فَمَالَهُ مَنَعَ وَ أَنْ لَیْسَ التَّثْرِیبُ فِی مَالِهِ وَ إِنْ کَانَ ظَالِماً فَإِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ؛ حق کسی که از او سئوال شده اینست که اگر چیزی داد با تشکر از او پذیرفته شود و قدردانی گردد. و اگر نداد او را به خوشی معذور دارد و به او خوش بین باشی. و بدان که اگر دریغ کرد نسبت به مال خود دریغ کرده و ملامتی متوجّه او نیست، اگرچه ظالم باشد، زیرا انسان ستمکار و پنهان کننده حق است».

آنچه که در این بیان نورانی حضرت بر آن اشاره کرده چکیده‌اش این است که انسان در صورتی که از نظر مال در وضعیت خوبی قرار دارد، زمانی که نیازمندی از وی درخواستی می‌کند، هیچگاه او را محروم نسازد. زیرا در واقع خدای متعال اموال را به امانت در اختیار او قرار داده و نیازمند واقعی هم حقی دارد که باید حقش را اداء کند. چراکه خداوند در قرآن کریم در این باره می‌فرمایند: «وَالَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ * و همانان که در اموالشان حقی معلوم است * برای سائل و محروم». و در این صورت نباید سائل را محروم کنند. «وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَر؛ و گدا را مران». لذا در هر صورت باید تلاش کند که فقر او بر طرف شود. امّا در صورتی که خود از نظر مالی در وضعیت مناسبی نیست با احترام و بزرگواری او را جواب نماید.

مذموم بودن گدایی کردن

لازم به ذکر است هر انسانی باید تلاش کند و روزی خود را به دست آورد و دست خود را به سوی دیگران دراز نکند، زیرا گدایی کردن باعث می شود انسان خود را کوچک کند. و لذا پیامبر اکرم(صلی الله و علیه وآله) فرموده‌اند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَحَبَ شَیْئاً لِنَفْسِهِ وَ أَبْغَضَهُ لِخَلْقِهِ أَبْغَضَ لِخَلْقِهِ الْمَسْأَلَةَ وَ أَحَبَ لِنَفْسِهِ أَنْ یُسْأَلَ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَنْ یُسْأَلَ فَلَا یَسْتَحْیِی أَحَدُکُمْ أَنْ یَسْأَلَ اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ وَ لَوْ بِشِسْعِ نَعْلٍ؛ خداوند تبارک و تعالی دوست می دارد چیزی را برای خود، ولی آن را برای بنده اش مبغوض می شمارد. مبغوض شمرده برای بنده، سئوال را، ولی دوست می دارد برای خود که سئوال شود، و هیچ چیزی در نزد خداوند محبوبتر از این که از او سئوال شود نیست. پس حیا نکند فردی از شما سئوال از خداوند را از فضلش ولو دربار بند کفش خود».

بی اعتمادی به خداوند یکی از آثار گدایی

پرواضح است اگر انسان عادت کند و همیشه از مردم گدایی کند، او چندان اعتمادی به پروردگار ندارد. و حال آن‌که باید جزء باورهای ما باشد که روزی دهنده خداست و همواره دست نیاز باید به سوی او دراز کرد. به ‌همین جهت پیامبر اکرم(صلی الله و علیه وآله) در وصیت خود به جناب ابی ذر فرموده است: «یَا أَبَاذَرٍّ إِیَّاکَ وَ السُّؤَالَ فَإِنَّهُ ذُلٌ حَاضِرٌ وَ فَقْرٌ تَتَعَجَّلُهُ وَ فِیهِ حِسَابٌ طَوِیلٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ... أَبَاذَرٍّ لَاتَسْأَلْ بِکَفِّکَ وَ إِنْ أَتَاکَ شَیْ ءٌ فَاقْبَلْهُ؛ ای ابو ذر از سؤال کردن دوری گزین، زیرا در دنیا موجب ذلت و خواری می شود و انسان را بفقر می‌کشاند، و در روز قیامت حساب آدمی بطول می انجامد. ای ابوذر با دست خود از کسی سؤال نکن و اگر چیزی بدستت رسید آن را بپذیر».و از امام علی(علیه السلام) نقل شده است که در این خصوص فرموده‌اند: «قَالَ رَجُلٌ لِلنَّبِیِّ: یَا رَسُولَ اللَّهِ، عَلِّمْنِی عَمَلًا لَا یُحَالُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجَنَّةِ. قَالَ: لَا تَغْضَبْ، وَ لَا تَسْأَلِ النَّاسَ شَیْئاً، وَ ارْضَ لِلنَّاسِ مَا تَرْضَی لِنَفْسِکَ؛ مردی محضر پیامبر اکرم(صلی الله و علیه وآله) شرفیاب شد و عرض کرد ای رسول خدا! مرا کاری بیاموز که میان آن کار و بهشت حایلی نباشد. حضرت فرمود: خشمگین مشو، و از مردم نیز چیزی مخواه، و برای مردم بپسند آنچه را برای خود می پسندی».

درخواست رفع نیاز کردن از افراد نیکوکار

بسیار روشن است کسی که در شرائط خاصی است و نیازمند است، می تواند به اهلش ابراز نیاز کند و حاجت خود را بر طرف سازد. به‌همین جهت در روایات پیشوایان دینی(ع) سفارش شده از کسانی که حاجت و نیاز تو را برآورده نمی کنند، درخواست نکنید. چراکه حضرت امیر(ع) در این باره می‌فرمایند: «لاتسئل مَن تَخاف مَنعُه؛ از کسی که می ترسی چیزی بتو ندهد چیزی مخواه». لذا اگر انسان با چنین افرادی مواجه شود، بهتر است سختی را تحمل کند و دست خود به سوی این نوع افراد دراز نکند. چه اینکه امام علی(ع) فرموده است: «فَوْتُ الْحَاجَةِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِهَا إِلَی غَیْرِ أَهْلِهَا؛ فوت شدن حاجت بهتر از این است که انسان آن را از غیر اهلش طلب نماید».

سخن پایانی

یکی از موضوعات بسیار مهم این است که انسان این باور را باید در خود نهادینه کند که اگر نیازمندی به سوی انسان بیاید، این از جانب خدا به سوی او فرستاده شده تا هم فقر آن سائل از بین برود و هم انسان به عنوان یک دارا و دارنده مال به وظیفه‌ی خود عمل کند. و راه رفتن به بهشت را برای خود هموار ساخته، و به مأموریت الهی خود برای حل مشکل بنده ای از بندگان خدای تعالی به‌ گونه‌ ی صحیحی انجام وظیفه کند. زیرا اگر او مشکل فقر این سائل را حل نکند قطعاً با وسائل و افراد دیگر خداوند روزی اش را خواهد داد. بدین بیان که اگر آن صاحب مال در انجام مأموریت کوتاهی کند، بی شک او خسران کرده و به تکلیف خود عمل نکرده است. چه بسا باید این حواله به سوی خود را توفیقی از جانب خداوند بداند و شکرگزار آن باشد. البته هر کسی باید به صورت صحیح به وظیفه خود عمل کند؛ چراکه امام سجاد(علیه السلام) به این مهم اشاره فرموده‌اند. لکن اگر فردی از کسی چیزی طلب کند، و او درخواست سائل را مرتفع نسازد، سائل باید به او خوش بین باشد و عذر او را بپذیرد. گرچه ممکن است او در واقع با دارندگی اش به خودش ظلم و ستم کرده باشد. ولی نباید این طور باشد که سائل هم نسبت به او بدبین باشد، زیرا به راحتی نمی توان دربار هرکسی قضاوت و داوری کرد و او را محکوم نمود.