چه کسانی از کشور پول خارج کردند؟
در برنامه سوم توسعه مقرر می شود که به منظور استقرار صنایع مونتاژ در کشور به افراد متقاضی وام داده شود. هر چند قرار بود که این وامها، تنها به افراد واجدشرایط تعلق گیرد، اما در عمل فقط به افراد خاصی که در حلقه نزدیکان و وفاداران به رژیم پهلوی بودند، پرداخت شد.
به مناسبت خروج ملیونها دلار از کشور در آستانه انقلاب اسلامی
در پاییز 1357 کارکنان بانک مرکزی اسامی 175 نفر را اعلام کردند که ظرف دو ماه شهریور و مهر 57 معادل 13 میلیارد تومان ارز از کشور خارج کرده اند. موضوع جهت رسیدگی به دادسرا سپرده شد. نتیجه تحقیق مثبت بود. خروج خارج کنندگان ارز از کشور ممنوع شد اما در همان حال اکثر ممنوع الخروجها فرار کردند. در طی همان دو ماه، هفده اعتبار با رمز سیاسی به حسابهای اختصاصی در بانکهای سوئیس، فرانسه و آمریکا به ارزش 3750 میلیون تومان حواله شد. اتحادیه کارکنان بانک مرکزی ایران در پی این افشاگری، اسامی خارج کنندگان ارز را انتشار داد. مسئله ای که موجب شد تا روند پرشتاب سرنگونی رژیم پهلوی شتاب بیشتری بگیرد.
به همین دلیل این سوال مطرح می شود که چه عواملی موجب شد تا چنین قشری در ایران به وجود آمده و به چنین ثروتهایی دست بیابند؟ این نوشتار درصدد پاسخ به این سوال است.
تغییر از پیرامون به نیمه پیرامون
بعد از کودتای 28 مرداد 1332، به دلیل وضعیت نامناسب اقتصادی کشور ما، ایالات متحده تلاش کرد تا با دادن وام و کمکهای بلاعوض وضعیت اقتصادی ایران را از سقوط نجات داده و بسترهای تداوم حکومت پهلوی دوم را فراهم کند. با این حال وجود فساد مالی و بی برنامگی موجب شد تا تزریق منابع مالی نه تنها کمکی به ایران نکند؛ بلکه موجبات نارضایتی بیشتر مردم ایران را فراهم کند. مسئله ای که باعث فشار آمریکاییها برای انجام اصلاحات اقتصادی مانند اصلاحات ارضی در اوایل دهه 40 گردید.
علاوه بر این، بعد از جنگ دوم جهانی و افزایش نقش نفت در اقتصاد جهانی بر اهمیت کشورهایی مانند ایران که جزو تولیدکنندگان بزرگ نفت دنیا بوده افزوده گردید. از این رو همسویی حاکمان ایران با منافع غرب در این زمان اهمیت بیشتری یافت. در کنار این مسئله تغییر سیاست دولت انگلیس(مبنی بر خروج نظامی از منطقه خاورمیانه) این دغدغه را برای کشورهای غربی و به خصوص امریکا و انگلستان ایجاد کرد که خلأ قدرت انگلستان را چه کشوری پر خواهد کرد. فعالیت جنبشهای چپ عربی در کنار وجود حکومت ناصر در مصر بر این نگرانی افزوده بود و این خطر وجود داشت که این منطقه مهم به دست شوروی بیفتد.
رفع این نگرانی نیازمند وجود کشوری بود که بتواند به نیابت از غرب آرامش منطقه را حفظ کند. البته این کشور باید هم موقعیت استراتژیک داشته و هم از منابع کافی شامل منابع اقتصادی، جمعیت و وسعت لازم برخوردار باشد. در آن زمان به دلیل موقعیت منطقه، کشور ایران به این منظور انتخاب شده و مقرر شد تا ایران به نیابت از غرب امنیت منطقه را تامین کند.
با این حال مشکلاتی مانند سنتی بودن اقتصاد ایران که بیشتر مبتنی بر اقتصاد کشاورزی و اقتصاد ارباب-رعیتی بود و همچنین نبود صنایع مادر و صنایع مصرفی، ایران را به یکی از کشورهای حاشیه ای در اقتصاد جهانی مبدل کرده بود. از این رو ایفای نقش ژاندارمی منطقه نیازمند تبدیل ایران به کشور نیمه پیرامونی بود تا بتواند منابع لازم برای حفظ منافع غرب را به دست آورد.
این مسئله موجب شد تا در اوایل دهه 1340 آمریکا به ایران برای اصلاحات اقتصادی فشار بیاورد. بدین ترتیب برنامه هایی مانند اصلاحات ارضی و برنامه های سوم و چهارم توسعه اقتصادی در دهه 40 اجرایی گردد. برنامه هایی که اجرایی کردن آنها موجب تقسیم زمین در بین کشاورزان و غیراقتصادی شدن کشت در بسیاری از زمینهای کشاورزی و در نتیجه مهاجرت بی رویه از روستاها به شهرها بود.
گویی مقرر شده بود تا با تضعیف اقتصاد روستایی برای صدها کارخانه مونتاژی که از غرب وارد ایران شده بودند، نیروی کار ارزان قیمت و بی تخصص مهیا شود. از این رو می توان در کنار اصلاحات ارضی و توسعه فروش نفت، استقرار صنایع مونتاژی، آن هم بودن انتقال تکنولوژی به ایران را یکی از برنامه های غرب برای تبدیل شدن ایران به کشور نیمه پیرامونی تلقی کرد. بدین ترتیب در این سالها شاهد توسعه صنایع مونتاژ در کشور هستیم.
شراکت اقتصادی و سیاسی
اما در این بین برخلاف کشورهای غربی که توسعه صنعتی توسط بخش خصوصی صورت گرفته بود، در ایران ایجاد صنایع مونتاژ هم نیازمند یاری و مساعدت دولت بود. از این رو در برنامه سوم توسعه مقرر می شود که به منظور استقرار صنایع مونتاژ در کشور به افراد متقاضی وام داده شود. هر چند قرار بود که این وامها، تنها به افراد واجدشرایط تعلق گیرد، اما در عمل فقط به افراد خاصی که در حلقه نزدیکان و وفاداران به رژیم پهلوی بودند، پرداخت شد. این مسئله موجب شد تا عده ای از خواص به دلیل نزدیکی به قدرت سیاسی از وامهای صنعتی برخودار شده و اقدام به راه اندازی صنایع وابسته بکنند. این افراد در شراکت با خاندان سلطنتی هم زمینه انتقال ثروت به آنها را فراهم می کردند و هم در این میان بر میزان ثروت و نفود اجتماعیشان افزوده می گردید.
مروری بر عملکرد این افراد نشان می دهد که در آن زمان آنها دو کارکرد را انجام می دادند. اولین کارکرد ایجاد صنایع مونتاژ و هدایت ایران به سمت کشوری نیمه پیرامونی است. این مسئله کمک می کرد تا بخشی از منابع توسط این افراد تحت عنوان نیازهای وارداتی صنعت از کشور خارج شود. کمک در بهره برداری و استفاده منابع کشور از دیگر کارکردهای این طبقه نوظهور بود.
نکته مهم دیگر درباره این طبقه این است که، موج رشد شهرنشینی در سالهای 40 و 50 و افزایش درآمدهای نفتی به کشور موجب شد تا تقاضا برای خانه سازی در این سالها رشد جهشی بیابد. به طوری که نرخ سود سرمایه گذاری در بخش ساخت وساز و خدمات چند برابر سرمایه گذاری در سایر بخشها شد. همین مسئله باعث شد تا خاندان سلطنتی و بخشهای ذی نفود اجازه دهند قشری به وجود بیاید که با فعالیت در ساخت وساز منابع حاصل از نفت را افزایش دهد. از این رو در دهه 40 و50 بر حجم افرادی که تحت عنوان مسکن ساز در پایتخت فعالیت می کردند و به دربار وابسته بودند، افزوده شد.
در پیش گرفتن این سیاست در اوایل دهه 50 طبقه ای ثروتمند و وابسته به رژیم پهلوی در کشور به وجود آورد که برخی از آنها در کسوت وزیر و یا نماینده سنا و مجلس فعالیت داشتند. با این حال توسعه قدرت اقتصادی این افراد نگرانیهایی را در محمدرضا پهلوی ایجاد کرد؛ چرا که براساس رصدهای امنیتی که ساواک انجام می داد نشانه هایی از تلاش برای افزایش قدرت سیاسی در این طبقه دیده می شد. از این رو شاه سعی کرد تا در سالهای 54 و 55 و -به خصوص زمانی که کشور بعد از کاهش درآمدهای نفتی دچار رکود اقتصادی و تورم فزاینده شده بود- تحت عنوان مبارزه با فساد اقتصادی و گران فروشی این طبقه را مهار کند.
با این حال این مقابله در سالهای اوج گیری انقلاب به دلیل بحرانی شدن وضعیت کشور متوقف شد. به طوری که هر دو اینها(شاه و خاندان سلطنتی و طبقه صاحب نفوذ اقتصادی) به دلیل موج انقلاب منافع خود را در خطر دیده، تصمیم می گیرند تا ثروتی را که در سالهای گذشته از طریق رانتهای دولتی به دست آورده بودند، به خارج از کشور منتقل کنند. از این رو در سال 57 شاهد موج خروج ثروت ملی توسط این افراد به اروپا و آمریکا هستیم.
منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
