کشنده تر از این بیماری، نیست!!
«بدانید که تنگدستی از بلاهاست، اما بدتر از تنگدستی بیماری تن، و شدیدتر از بیماری تن بیماری دل است. آگاه باشید که فراوانی مال از نعمت هاست، اما بهتر از فراوانی مال صحّت بدن و برتر از صحّت بدن تقوای دل است.»
اول امتحان کن بعد گمانه زنی کن!
سوءظنّ نوع بیماری روان انسان است که درد و رنج مداومی را ایجاد می کند و اضطراب و نگرانی به بار می آورد، و حسن ظنّ نشانه آرامش خاطر و روان انسان است. این دو موضوع که از دیدگاه روان شناسی نظری و بالینی به اثبات رسیده است در نهج البلاغه در مواردی مورد تأکید قرار گرفته است.در تبیین این نکته که انسان علاوه بر آنکه نباید بدون دلیل معتبر و موثق به کسی سوءظنّ کند، خود نیز نباید کاری کند که مورد سوءظنّ دیگران قرار گیرد. علی علیه السلام به مالک اشتر می نویسد: «اگر مردم درباره تو گمان بیداد بردند، عذر خویش را برای آنان توضیح ده و با توضیح خویش (سوء) ظنّ های آنان را از خود دور کن.» ،«باید کاری کنی که با آن حسن ظنّ به رعیّتت برای تو فراهم آید، چرا که حسن ظنّ رنج مداومی را از تو بر می گیرد. و همانا شایسته ترین فرد برای حسن ظنّ کسی است که از امتحانت خوب به درآمده و سزاوارترین کس برای سوءظنّ کسی است که از امتحانت بد به در آمده است».
حسن ظنّ می تواند رنج مداوم و اضطراب و نگرانی ناشی از سوءظنّ را از بین ببرد و اطمینان خاطر را جایگزین رنج کند، اما این بمعنی حسن ظن همیشگی به همگان نیست، زیرا همانطور که در سخن امام علیه السلام آمده برخی افراد سزاوار سوءظنّ هستند و آن قدر قابل اعتماد نیستند که شایسته حسن ظنّ باشند.
آرامش در حسن ظن به دیگران است!
به مواردی در کلام امام علی علیه السلام اشاره می کنیم آرامش روانی انسان را در گمان نیکو می داند و می فرماید:«حُسنُ الظنِّ راحَه القَلْبْ وَ سَلامَهُ البَدن؛ حسن ظنّ مایه آرامش دل و سلامت بدن است.»
ابوالقاسم حالت این سخن را در یک رباعی فارسی چنین آورده است:
یک چند اگر کنی به خوش بینی زیست / دانی که خوشی به غیر خوش بینی نیست
گر صحت جسم است وگر راحت دل / هر دو بَر و برگ شاخه خوش بینی است
«مَنْ حَسُنَ ظَنُّه بِالنّاسِ حازَ منْهُمُ المَحَبَّه؛ هرکس به مردم حسن ظنّ داشته باشد دوستی آنان را به دست می آورد.» در روایتی امام امر به دوری از بدبینی میکند و می فرماید:« إطْرَحُوا سُوءَ الظنِّ منکم؛ سوء ظنّ را از خود دور کنید.»
چگونه از بیماری دل در امان باشیم؟
گمان در مقابل علم قرار دارد. بنابراین اعتماد به ظنّ یا گمان به جای علم و یقین عاقلانه نیست و هر درک و برداشتی هم که براساس گمان صورت گیرد دور از عقل و منطق خواهد بود. سخن نهج البلاغه در این مورد چنین است:« لَیْسَ مِنَ العَدْلِ القَضاءُ عَلی الثِّقَهِ? بِالظَّنِّ:قضاوت بر اساس اعتماد به ظنّ ( یاگمان) از عدالت نیست.» بدگمانی بیماری دل است و چه بسا از بیماری تن خطرناکتر هرچند که معمولاً مردم بیشتر به دنبال علاج بیماری تن هستند تا بیماری دل.
سخن نهج البلاغه در مورد شدیدتر بودن بیماری دل از بیماری تن چنین است:«بدانید که تنگدستی از بلاهاست، اما بدتر از تنگدستی بیماری تن، و شدیدتر از بیماری تن بیماری دل است. آگاه باشید که فراوانی مال از نعمت هاست، اما بهتر از فراوانی مال صحّت بدن و برتر از صحّت بدن تقوای دل است.» از این سخن می توان این حقیقت روان شناختی رابه روشنی فهمید که بیماری دل نتیجه فقدان تقوای دل است و درمان بیماری دل، همان توبه و بازگشت به پاکی نخستین است.
سخن آخر
سوءظنّ که بر علم و عقل استوار نیست و گاه بدترین گناه و زشت ترین ظلم است مانند گناهان دیگر می تواند پاکی و تقوای دل را لکه دار و سلامت عقل را خدشه دار سازد. انسان برای حفظ سلامت عقل و روان خود شایسته است که با حسن ظنّ و خوش بینی با افراد جامعه به ویژه با همکاران، همسایگان و نزدیکان خود زندگی کند و با سوءظنّ های بی پایه و نادرست ،سلامت عقل و روان خود را به خطر نیاندازد، مگر آنجا که علم پیدا کند و به یقین برسد که اعتماد کردن بر حسن ظن کار درست و عاقلانه ای نیست.
منابع:
- نهج البلاغه، ترجمه اسدالله مبشری
- سیری در نهج البلاغه، مرتضی مطهری، ص ١٩٥.
- شکوفه های خرد یا سخنان علی (علیه السلام)، ابوالقاسم حالت، ص ٣٦، ٣٤٠، ٣٨٤، ٥٣٢.
- بررسی ترجمه انگلیسی متون ادبی و اسلامی(2) : گلستان، بوستان، نهج البلاغه، سالار منافی اناری،ص ١٩٤؛ ١٤٥.
- ترجمه فارسی فرمان امام علی(علیه السلام) به مالک اشتر،سالار منافی اناری، صص ٧ تا ١٣٦با تلخیص.
