تحریم تنباکو؛ مبدأ بیداری ایرانیان

در 1270 هجری شمسی در پی صدور فتوای تحریم تنباکو از سوی آیت الله میرزای  شیرازی، امتیاز توتون و تنباکو که به صورت انحصاری در اختیار شرکت بریتانیایی رژی بود، لغو شد. این حرکت به رهبری روحانیت مبدا بیداری ایرانیان است.

*تحلیل تاریخی قیام تحریم تنباکو

کتاب «اندیشه تحریم و خودباوری» به تحلیل و ارائه اسناد بخش مهمی از تحولات سیاسی و فکری تاریخ ایران اشاره دارد. فکر تحریم در مقام «سلب» و اندیشه خودباوری در مقام «اثبات و ثبوت» نه تنها مقام تاریخی ممتازی در سده اخیر تاریخ سیاسی ایران دارد بلکه به عنوان شاخصی مهم در نهضت بیداری اسلامی نیز قابل پژوهش و مطالعه است.

این مهم نه فقط در سطح «نهضت» بلکه در ظرفیت های «نظام سازی» و «تمدنی» بیداری اسلامی هم قابل تامل است و برای همین است که در دهه چهارم از انقلاب اسلامی نیز طرح آن از تاریخ گذشته با زمان حال و آینده پژوهی ما محاوره می نماید.

محاوره ای که هر چه عمیق تر صورت پذیرد پرسش از جواب هایی را برای زمان حاضر در پی خواهد داشت که صورت مساله فردای ما نیز در افق آن قابل بررسی است.

بی شک از قوی ترین حرکت های اصیل، مردمی و اسلامی که از لحاظ عملکرد و سیر  مبارزاتی و تأثیر بر ملت و تنفیذ حکم رهبری مرجعیت شیعه، بی شباهت به حرکت  پانزدهم خرداد در انقلاب اسلامی نیست، واقعه قیام تحریم دخانیات از سوی میرزای شیرازی است. این حرکت که از بطن جامعة روحانیت شیعه شروع شده و دامنه اش به تمامی بلاد ایران رسیده است، از چنان عمق و گستردگی برخوردار بوده است که به قول اکثر مورخان، نخستین جنبش مردم ایران در تحولات تایخ معاصر به شمار  می رود.

ارزش این تحول تا بدان حد انکار ناپذیر بوده که غیر معترف ترین افراد را نیز وادار به اعتراف کرده است؛ چنان که احمد کسروی در تاریخ مشروطیت خود  می نویسد: « این را می توان نخستین تکان در توده ایران شمرد و این اگر چه با دست علما بود و...خود پیشامد ارجداری به شمار است و باید در تاریخ  یاد آن بماند». (احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، 1363، ج 1)  ادوارد براون نیز در کتاب انقلاب ایران خود می نویسد: «واقعة انحصار تنباکو را باید مبدأ تاریخ بیداری و آغاز دوره و مرحلة نو ایران در حوادث اجتماعی دانست». (ادوارد براون، انقلاب ایران، ترجمه احمد پژوه، تهران، معرفت، 1338)

ناظم الاسلام در کتاب خود با عنوان تاریخ بیداری ایرانیان می نویسد: «ملت ایران به خود آمده و اندکی رو به بیداری کرد؛ چه، از ارتفاع امتیاز رژی، ملت ایران دانست که می شود در مقابل سلطنت ایستاد و حقوق خود را مطالبه کرد».(ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، آگاه، 1362، ج1)  مهدی ملک زاده در  تاریخ مشروطیت می نویسد: «این نهضت عمومی که صرفاً جنبة مذهبی داشت، در تحولاتی که سپس  در ایران، روی داد و به انقلاب مشروطیت منتهی شد، تأثیر بسزایی داشت.»(مهدی ملک زاده، تاریخ مشروطیت ایران، تهران، کتابفروشی ابن سینا، 1331، ج1)

با نگاهی عمیق تر به موضوع، می توان پی برد که اصولاً لبة تیز حملات حرکت تنباکو متوجه «نفوذ اقتصادی بیگانه» و در جهت قطع دست خارجی و ریشه کن ساختن استعمار از بلاد مسلمین بوده و در این راستا با «ظلم داخلی» درگیر شده است؛ و اگر بتوان موضوع را در این حد ژرف و عمیق دانست، بی شک نقش میرزا حسن شیرازی مجدد قرن، مرجع و مسئول امور دینی شیعه  در آن زمان بسیار بالاتر از این بود که به تحریم تنباکو خلاصه شود.

*پیرمردی نحیف با اندیشه های ژرف

میرزا حسن مجتهد شیرازی الاصل و سامرائی المسکن و نجفی المدفن را باید در چهره بنیانگذار حرکت اصیل و انقلابی در طول یک قرن اخیر شناخت. آن اندیشه ژرف توانست در آن برهه زمانی خاص، با بسیج ملت و  با امکانات اندک و وسایل ارتباطی ضعیف، چنان ضربه ای بر پیکر استعمار وارد آورد که صدای آن  همراه با ناله شکست دشمن، تا قرن ها در میان ملل شرق طنین اندازد و سند افتخاری در تاریخ مبارزات اسلامی ایران و ایرانی باشد.

چنانچه این حادثه را با «این دید نو» بررسی کنیم، باید ریشه تحول را در خانه کوچک و محقر  این ابر مرد آگاه در جوار مرقد «عسکرین» معصوم که آن روز مرکز فقاهت شیعه بوده است، بجوییم. سپس نقش شاگردان بزرگ آن مرحوم، به ویژه دو شیخ بزرگوار، آیت الله نوری- شهید پایدار تا پای دار مشروعیت  مشروطه  ? و  آیت الله حاج شیخ محمد تقی نجفی- رونق بخش توانای حوزة کهنسال اصفهان(که آن روز بزرگترین حوزة  دینی و روحانی ایران  محسوب می شد)- را در این حادثه بررسی کنیم؛ چرا که به نظر ما،  بدنه سراسری «دین باوران دیندار» از طریق این دو حلقه اتصال، پیوند خود را با «آیت الله مجدد» تأمین می کرده است.

آن گاه نقش ایالت مدارانی چون مرحوم سیدعلی اکبر مجتهد فال اسیری (در فارس) و مرحوم حاج میرزا جواد آقا مجتهد تبریزی- پیر زنده دل روشن ضمیر آذری زبان - در حرکت ضد استعماری آن روز خواهیم رسید؛ و اگر تأثیر این نقش آفرینان تاریخ ساز را به درستی بشناسیم، در می یابیم که میرزای شیرازی، خود به خوبی از درد غربت اسلام و جامعه اسلامی آگاه بوده است و می دانست که جهل و بی خبری رایج در زمان و سوء استفاده ستم پیشگان و همراهی و هم پیمانی فرصت طلبان و دین بازان با کافران و انگلوساکسن ها، بر روی هم، ملت را چنان ناآگاه و بی خبر نگه داشته است که کم کم امتیازات و قراردادهای ایران شکن بر این کشور تحمیل می شود و در نهایت کشور را در اختیار دشمن قرار می دهد.