برای زادروز مردی که اسطوره می آفرید

نزدیک به شش سال از زمان فوت هنرمند شناخته شده ایرانی هانیبال الخاص می گذرد. برای پاسداشت یک عمر فعالیت هنری این مطلب را در زادروز تولدش به او اختصاص می دهیم.

هانیبال الخاص در 26 خرداد 1309 از پدر و مادری آشوری در کرمانشاه متولد شد. نقاشى را در «آرت انستیتو» كه استادهاى خوب اروپایى و روسى داشت، خواند. در آن زمان در آمریكا «آبستره» اوج گرفته بود. هانیبال الخاص پس از 8 سال درس و 6 سال كار (كار در كارخانه وسترن الكتریك) در رشته ایلوستراسیون لیسانس و فوق لیسانس گرفت.
وقتى به ایران برگشت مدتى در اداره بهداشت مددكار اجتماعى بود و بعد هم شد معلم هنرستان پسران. بعد گالرى «گیل گمش» را راه انداخت. الخاص از 1348 تا 1358 در دانشگاه تهران تدریس كرده است.

الخاص تنها به عنوان یك نقاش شناخته نمى شود، چرا كه او تاكنون اشعاری به زبان آشورى سروده  است ده ها قصه كوتاه به فارسى و آشورى نوشته و تعداد بسیارى طرح روى جلد كتاب ترسیم كرده است. در سالهای آخر عمر نیز هم صد غزل حافظ را به زبان آشورى ترجمه كرده و براى هر كدام یك مینیاتور به شیوه خودش مصور كرده است. او بیش از سیصد نمایشگاه فردى یا گروهى برگزار كرده است كه برخى از آنها غیرمنتظره، ابتكارى و به یادماندنى هستند.
الخاص، آمیزه ای از شاعر، معلم، نقاش و قصه گو بود که در طول حیاتش هزاران دوبیتی، قصیده، هایکو، منظومه و غزل به زبان آشوری سرود.
چهار کتاب آموزش هنر تألیف کرد، از نقاشی کودکان به شوق می آمد و برای صدها نقاشی از بچه های مختلف زیرنویس های شاعرانه و غیرمنتظره نوشته است.
نقدنویسی کرد و برای ده ها کتاب، روی جلد کشید.  در بیش از نیم قرن، هزاران تابلوی کوچک و بزرگ و بیش از 300 مترمربع نقاشی دیواری کشیده است.

هانیبال الخاص یکی از مهم ترین نقاشان معاصر ایران در یک قرن اخیر است و در زمره درگذشتگانی همچون کمال الملک، محمود اولیا، حسین شیخ، برادران پتگر، محمود جوادی پور، علی محمد حیدریان، حسین قوللرآغاسی، محمد مدبر، جعفر روحبخش و به طور غیرمستقیم متأثر از جریان نقاشی قهوه خانه ای در خاطره تاریخی هنر معاصر ایران باقی  مانده است. 
اما هانیبال بیشتر از هر نقاشی در یک قرن اخیر به مضمون انسان در آثارش پرداخته است. این نقاش رمزنگار و این معلم رمزگشا، ویژگی هایی داشت که هنگام تدریس اغلب به سبب آشنایی وسیع او با ادبیات و شعر، با جادوی کلام و با لرزش صدا و نم اشک همراهی می شد و کلاس را به وجد می آورد.  در بیشتر تابلوهایش ما را به زندگی، به رنگ و به شعر دعوت می کرد.
کاظم چلیپا یکی از شاگردان برجسته استاد  هانیبال الخاص درباره سابقه هنری این هنرمند می گوید :
"هانیبال الخاص وقتی نقاشی را شروع کرد ،یک دوره شاگرد جعفر پتگر بود. تا اینکه برای ادامه تحصیلات به امریکا رفت. آن دوره هنر معاصر ایران به سمت هنر آبستره گرایش داشت. اگر مروری بر تاریخ هنر معاصر ایران داشته باشیم متوجه می شویم که ایران به سمت هنر معاصر گرایش داشت. جلال آل احمد در آن زمان استاد را تشویق کرد که به ایران برگردد و هنر نقاشی را در ایران دنبال کنند تا اینکه  هانیبال الخاص به ایران بازگشت درحالی که به سبک فیگوراتیو گرایش بسیاری داشت. به طور کلی الخاص به مسائل اجتماعی و انسانی گرایش داشت و می توان گفت سبک کارهایش تلفیقی از نقاشی مکزیک و سبک نقاشی های دوره پیش از انقلاب بود. این سبک را نه تنها در نقاشی دیواری هایش که در آثار شاگردانش هم می توان دید.

هانیبال با بازگشت از امریکا در دانشگاه مشغول به تدریس شد و به عنوان مدرس شاگردان زیادی را آموزش داد. به عنوان یک مدرس دانشگاه هم باید گفت که وی واقعا استاد خوبی بود.
به شدت تحت تاثیر جلال آل احمد و نیما یوشیج بود به طوری که در تعدادی از آثارش چهره این دو هنرمند را کار کرده است. تا اینکه بین سال های 65 تا 70 بود که  هانیبال الخاص تصمیم گرفت دوباره به امریکا برگردد و باقی عمر را در این کشور بگذراند.

در هر حال هانیبال الخاص نقاش تاثیرگذاری بود و سبکی از نگاه هنری را در جامعه گسترش و پرورش داد. به خصوص در سبک فیگوراتیو الخاص در هنر معاصر ایران سهم به سزایی داشت".

در آثار چندلَت و بزرگ الخاص که در ابعاد متریک اجرا شده اند، سرود انسان را بر پرده نقش می زد. او نقاشی بود که آدم را هرچه زیباتر و دنیا را هرچه مهربان تر می خواست.
آنچه در تابلوهای الخاص اهمیت داشت، نمایش اندام های انسانی بود. اندام انسان با همه عواطف، شادی ها و رنج هایش. اصلا «موضوع» در پرده های این هنرمند، عشق و عاطفه انسانی است که با مهارت ویژه نقاش تجسم پیدا می کند؛ حاصلی که تماشاگر را به حیرت وامی دارد. بدیهی است وقتی رنگ ها چنین شاد و پرطنین در کنار هم می نشینند و درخت، اسب و آدمی چنین سبک بال در رقصی موزون بر صحنه قرار می گیرند، نگاه، سرمست از باده حیرت می شود؛ حیرتی که از مکاشفه طرح و رنگ با پیامی که در پس آن نهان است حاصل می شود.
با این حال، زیبایی شناسی شرقی پرده های الخاص بر همه دانش و تجربه ای که او از هنر معاصر دنیا اندوخته، سایه می افکند. نقاشی های الخاص بیشتر به کتیبه ها و نقش برجسته های سنگی شباهت دارند. حتی آداب طرح های دیده شده بر نقش برجسته های تاریخ ایران و آشور نیز به نوعی در نقاشی های الخاص رعایت شده، مثل هدیه بردن ها و دست های به دعابرخاسته.
روحش شاد. او در آمریکا درگذشت اما دلش در ایران و با ایران بود. می خواست در اینجا دفنش کنند. 60 سال تدریس کرد. بدون بازنشستگی از دانشگاه کنار گذاشته شد. اما هانیبال الخاص در بالای 60سالگی همه چیز را از صفر شروع کرد. در سن پیری نمایشگاه های زیادی برپا کرد. هرچند موزه هنرهای معاصر تهران هرگز فضای سالن هایش را در اختیارش قرار نداد. یا ناشرانی که دست به نشر کتاب های برخی هنرمندان زده اند که برخی از این هنرمندان جز در آن کتاب ها و برخی محافل کوچک هیچ نقشی در هنر معاصر ایران نداشته و ندارند، هرگز به هر دلیل نامعلومی آثار این هنرمند بزرگ و فراموش ناشدنی را منتشر نکردند. اما تاریخ نقاشی معاصر ایران کسانی را به عنوان استوانه های تأثیرگذار ثبت می کند که فراتر از محفل گرایی های مرسوم، غربال در دست دارند و صلیب رنج و دلدادگی را بر دوش می کشند.

منابع:
شرق
هنرآنلاین