امام کاظم علیه السلام و طرح کلی سبک زندگی اسلامی
تلاش و کوشش؛ لازمه زیستن به سبک اسلامی
نکته ابتدایی که در این روایت باید به آن بپردازیم بحث تلاش در اجرای برنامه است. از عبارت "اجتهدوا" در ابتدای این روایت فهمیده میشود مهمتر از برنامهریزی، تلاش برای محقق کردن برنامه است. هرچقدر هم که برنامه انسان در هر کاری درست باشد اگر با جدیت تمام برای انجام آن تلاش و کوشش نکند قطعا نتیجه لازم را نخواهد گرفت. قرآن کریم میفرماید:« وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى [نجم/39] و اینكه براى انسان بهرهاى جز سعى و كوشش او نیست.» پس نتیجه هر کار به اندازه سعی و تلاش اوست. جالب اینکه نتیجه این سعی منحصر به امور دنیا نیست بلکه برای امور معنوی نیز، نتیجه، در پی سعی آدمی است بلکه میتوان گفت سعی در امور معنوی اولویت ویژهای نسبت به امور دنیایی دارد. «یَوْمَ یَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعى [نازعات/35] در آن روز انسان به یاد كوششهایش مىافتد.» شایسته تذکّر است که ارتباط با انسانهای مصمّم و اهل تلاش و کوشش ونیز مطالعه سرگذشت انسانهای موفّق برای ایجاد و حفظ روحیه کار و تلاش بسیار مؤثر است.
تقسیمات چهارگانه زمان
1- مناجات؛ حلقه مفقوده زندگی امروزی
در این روایت تقسیمات چهارگانهای آمده است. البته در روایات دیگر تقسیمات دیگری نیز وجود دارد که در ادامه بحث به آنها اشاره خواهیم کرد.اولین قسمت، مدت زمانی است که باید در زندگی به مناجات و راز و نیاز با خدا پرداخت. اتّفاقا این قسمت مهمترین بخش زمان روزانه در زندگی اسلامی است. امیر المؤمنین علیه السلام در نامه خود خطاب به مالک اشتر میفرماید:« اِجعَلْ لنفسِكَ فیما بینَكَ و بینَ اللّه ِ أفضَلَ تِلكَ المَواقیتِ و أجزَلَ تِلكَ الأقسامِ ، و إن كانَتْ كُلُّها للّه ِ إذا صَلَحَتْ فیها النِّیَّةُ ، و سَلِمَتْ مِنها الرَّعِیَّةُ [1] بهترین اوقات هر روز و بیشترین بخش از آن را براى رابطه میان خود و خدا قرار ده ؛ هر چند كه اگر در همه اوقات، نیّتْ پاك و درست باشد و مردم از آن نیّت در امنیّت و آسایش باشند ، اوقات، همه از آنِ خداست.»
این روایت ارزشمند مبنای مهمی را در مورد ارتباط با خدا و مقدار آن به دست ما میدهد و آن اینکه اصل مناجات با خدا باید در موقع نشاط و بهترین زمان باشد نه در زمان خستگی و عجله! همچنین تا حد ممکن، نسبت به کارهای دیگر زمان بیشتری به مناجات با خدا اختصاص داده شود.
2- معاش؛ حساب و کتاب!
تلاش برای به دست آوردن روزی برای اداره خانواده و نیز ارتباط با اجتماع برای رفع حاجات اقتصادی و اجتماعی است. در برخی از روایات به جای تقسیمات چهارگانه، تقسیمات سهگانهای آمده است که با رجوع به آنها درمییابیم؛ این قسمت، همان بخشی از زمان است که انسان باید برای خودش قرار دهد که با توجه به نیاز و شرایط هر شخص متفاوت است. گاهی در تقسیمات سهگانه به جای مسأله معاش، مسأله محاسبه نفس آمده است. مثل اینکه امام علی علیه السلام میفرمایند:« للمؤمنِ ثلاثُ ساعاتٍ؛ ساعَةٌ یُناجِی فیها رَبَّهُ ، و ساعَةٌ یُحاسِبُ نفسَهُ ، و ساعَةٌ یُخَلِّی بینَ نفسِهِ و لَذَّتِها فیما یَحِلُّ و یَجمُلُ [2] مؤمن را سه وقت است : وقتى كه در آن با پروردگار خود به راز و نیاز مىپردازد و وقتى كه به حساب نفْس خود مىرسد و وقتى كه به لذّتهاى حلال و مناسب مىگذراند.» محاسبه نفس در اینجا همان زمان مختص به خود است که بهتر است انسان در مورد کار خود بیاندیشد و درست و نادرستی هر کاری را بسنجد تا مرتکب خطا نشود. از این زمان میتوان برای علماندوزی و... با توجه به نیاز هر شخص استفاده کرد. امام کاظم علیه السلام در رابطه با محاسبه نفس میفرمایند:« لَیس مِنّا مَن لَم یُحاسِبْ نَفْسَهُ فی كُلِّ یَومٍ ، فإنْ عَمِلَ خَیرا اسْتَزادَ اللّه َ مِنهُ وحَمِدَ اللّه َ علَیهِ ، وإنْ عَمِلَ شَیئا شَرّا اسْتَغْفَرَ اللّه َ وتابَ إلَیهِ [3] از ما نیست كسى كه هر روز به حساب خود رسیدگى نكند و ببیند كه اگر كار نیكى انجام داده است از خداوند توفیق انجام بیشتر آن را بخواهد و خدا را بر آن سپاس گوید و اگر كار بدى انجام داده است از خدا آمرزش بخواهد و توبه كند.» محاسبه نفس نیز از گمشدههای اصلی زندگی بشر امروزی است. البته میتوان محاسبه نفس را به عنوان یک قسم جداگانه نیز در نظر گرفت.
در جستجوی نصیحت
دوست حقیقی در احایث اهل بیت علیهم السلام کسی دانسته شده که عیوب انسان را به انسان هدیه کند. رسول خدا در این باره میفرمایند:« خَیرُ إخوانِكُم مَن أهدى إلَیكُم عُیوبَكُم [4] : بهترین برادرانِ شما ، كسى است كه عیبهایتان را به شما هدیه دهد.» هر انسانی برای تشخیص درست بودن اعمال خود به غیر از عقل و اندیشه خود به واعظ بیرونی نیز نیاز دارد. ارتباط با انسانهای معنوی و اهل دقت، آگاه و دلسوز کمک خوبی برای پیشرفت انسان است. تا اندازهای مسأله نصیحت اهمیت دارد که امام صادق علیه السلام میفرماید:« پیامبر خدا به جبرئیل فرمود: مرا موعظه کن!»[5] این یک درس بزرگ تربیتی است.
استراحت؛ آمادگی برای تلاش
امام صادق علیه السلام نیز در این رابطه میفرماید:« النَّومُ راحَةٌ للجَسَدِ [6] خواب مایه آسایش بدن است.»
تنها نکتهای که در این قسمت بیان میکنیم این است که؛ تفریح تنها برای استراحت و کسب آمادگی برای بخشهای قبلی است. پس با این نگاه، تفریح و استراحت، بسیار مهم بوده و نقش پشتیبانی را بر عهده دارد. البته باید از زیادهروی در تفریح دوری کرد.
نتیجه اینکه؛
برای ایجاد و توسعه فرهنگ اسلامی در بُعد سبک زندگی، باید مسأله استفاده کمّی و کیفی از زمان ترویج و نهادینه شود.
پینوشت
[1] نهج البلاغه، نامه 53
[2] غرر الحكم، 7370
[3] الاختصاص، 26
[4] تنبیه الخواطر، ج 2، ص 123
[5] خصال(ترجمه جعفرى)، ج1، ص، 17