رشوه خواری و رانت خواری در خاندان پهلوی

سوءاستفاده ی خانواده ی سلطنتی و درباریان از موقعیت خود در استفاده از امكانات كشور، شركت در معاملات، راه اندازی صنایع و دریافت وام های كلان، از مصادیق فساد اقتصادی و دریافت رشوه از سرمایه داران برای سفارشات و وساطت آنان در مراكز مختلف دولتی و از مظاهر فساد مالی آنان در كشور بود.

بخش تاریخ تبیان

در زمان پهلوی دوم، نزدیكان و درباریان وی از هر راه ممكن برای كسب ثروت در تكاپو بودند و دریافت رشوه و استفاده از رانت های مالی به امری معمولی در بین آنان تبدیل شده بود. حتی شاه این رفتار درباریان خود را به عنوان نوعی كسب و كار درآمد به رسمیت شناخته بود. از سوی دیگر، شاه هیچ علاقه ای نداشت كه با افشای مسائل مربوط به رشوه خواری و رانت خواری در میان مقامات كشوری، ضعف حكومت خود را ظاهر كند. وی همواره تلاش می كرد به دنیا نشان دهد كه مفاسد و سوءاستفاده های مالی در كشور را كاملاً تحت كنترل دارد.

دریافت پورسانت و رشوه در میان درباریان پهلوی دوم یك عمل مشروع و قانونی بود تا آنجا كه مادر شاه در این درباره گفته است:

«این رسم است كه شركت های خارجی پورسانتاژ بدهند. این بیچاره ها از بودجه ی مملكت كه برنداشته اند. خارجی ها اگر دلشان می خواهد چند میلیون به رجال ما بدهند؛ چرا ما باید تنگ چشمی كنیم و جلوی بخشش آنها را بگیریم.»

شاه در معاملات بزرگ اقتصادی، به خصوص در بخش خرید تسلیحات نظامی از پورسانت های كلان بهره می برد. یكی از روش های خاندان پهلوی برای دریافت رشوه این بود كه در مقابل اخذ پروانه ی تأسیس مؤسسه ی اقتصادی و یا كارخانه، صاحبان آنها سهامی را به رایگان در اختیارشان قرار می دادند؛ از این رو بود كه درباریان در اكثر شركت ها و مؤسسات اقتصادی كشور صاحب سهام بودند.

از سوی دیگر كارخانه ها، شركت ها و بانك های غیردولتی بزرگ برای اینكه گرفتار كاغذبازی دولتی نشوند و از پرداخت مالیات و یا عوارض گوناگون معاف شوند، ده یا بیست درصد سهام را بلاعوض به نام شاه می كردند و با آسودگی تمام امور خود را انجام می دادند. بسیاری از این سهام كه طبق آئین نامه ی شركت ها، می توانستند بدون نام باشند، بعد از مدت كوتاهی فروخته می شدند و مبلغ آن نیز از كشور خارج می شد.

نمایندگی شركت ها و مؤسسات اقتصادی خارجی بخش دیگری بود كه درباریان از طریق آن به ثروت اندوزی می پرداختند. نزدیكان شاه معتقد بودند كه بدون دخالت و حضور آنان هیچ شركتی در كشور فعالیت اقتصادی موفق نخواهد داشت؛ لذا نمایندگی مؤسسات اقتصادی خارجی انحصار در تعداد انگشت شماری از درباریان قرار داشت. این ناكارآمدی اقتصادی كشور یكی از عوامل مهم رواج فساد در دربار پهلوی بود.

*بنیاد پهلوی

مهم ترین بخش ثروت شاه را «بنیاد پهلوی» تشكیل می داد. در سال 1330 شاه برای به جریان انداختن پول های حاصل از فروش املاك سلطنتی، اداره ای به نام «دفتر املاك اختصاصی» به وجود آورد، هفت سال بعد سازمانی به نام بنیاد پهلوی جانشین آن شد كه در مدت كوتاهی به بزرگ ترین تشكیلات اقتصادی و مالی ایران تبدیل شد. بنیاد پهلوی كه به طور رسمی در سال 1337 تأسیس شد، ظاهراً یك بنیاد خیریه بود كه از دارایی های محمدرضا تأمین می شد، اما به تدریج تمام درباریان اعم از شاه، خواهران و برادران و خویشاوندان سببی و نسبی و وابستگان دور و نزدیكش در آن به سرمایه گذاری و دخالت مستقیم پرداختند و با ایجاد دفاتر مخصوص در خرید و فروش های كلان، واردات و صادرات، بانكداری، كشاورزی و مقاطعه كاری با یكدیگر به رقابت پرداختند.

بنیاد پهلوی از سه طریق به دربار و درباریان خدمت می كرد:

اول، به صورت یك مجرای قانونی و مطمئن برای تأمین مستمری ها و افزایش درآمدها.

دوم، به صورت یك منبع سرمایه گذار و حامی شركت های متعلق به شاه؛

سوم، به صورت یك وسیله ی كنترل مؤثر و تعیین كننده ی بخش های مختلف اقتصادی و صنعتی كشور^.

درباره ی میزان دارایی بنیاد پهلوی و شاه آمار دقیقی وجود ندارد؛ زیرا ثروت شاه در بسیاری از كشورهای جهان در بانك ها، مؤسسات بیمه، شركت های ساختمانی، بنگاه های خصوصی و رستوران ها و هتل ها پخش بود. طبق آمار موجود، شاه به اتفاق همسرش سرمایه ای حدود 35 میلیارد دلار داشتند و بین 30 تا 50 درصد سهام بانك های خصوصی در ایران در اختیار آنان بود كه باید به آن هزار دِه، تعدادی هتل، رستوران، شركت های سهامی و كشتیرانی را نیز اضافه كرد.

در سال 1356ش، بنیاد پهلوی در 207 تأسیسات صنعتی و زراعی از جمله 8 مزرعه، 10 كارخانه ی سیمان، 17 بانك و شركت بیمه، 23 هتل، 25 شركت فلزكاری، 25 شركت كشت و صنعت، 45 شركت ساختمانی، 17 شركت صنایع غذایی و ده ها شركت بازرگانی سرمایه گذاری كرده بود و سالانه 40 میلیون دلار كمك مالی از دولت دریافت می كرد. از سال 1352 به بعد بنیاد پهلوی به خرید اموال غیرمنقول در خارج از كشور اقدام كرد. از آن پس میزان دارایی های شاه در داخل و خارج از كشور همچنان رو به فزونی گذاشت. در ایران هیچ مؤسسه ی اقتصادی و مالی مهمی وجود نداشت كه شاه و اطرافیانش در آن سهیم نباشند.

*شاه

شاه به دریافت رشوه از افراد و مؤسسات گوناگون علاقه مند بود و از این كار هیچ ابایی نداشت. در یكی از اسناد ساواك به نقل از دو نفر از كارمندان عالیرتبه ی شهرداری آمده است:

«... موضوع احداث جاده ی سوم موردنظر قرار گرفته و شاهنشاه با یك شركت انگلیسی در این مورد وارد مذاكره شده اند و قرار است شهرداری تهران برای حفظ اصول ظاهری، كشیدن جاده را به مزایده گذارده و پس از مطالعه ی پیشنهادات شركت انگلیسی مذكور، برنده اعلام و در ضمن، امتیاز خرید و فروش زمین های اطراف جاده ی سوم نیز به شركت مذكور واگذار شود و در قبال این امتیازات مبلغی در حدود 80 میلیون تومان به شخص اول مملكت پرداخت و 30 الی 50 هزار متر از زمین های مرغوب كنار جاده ی سوم نیز برای تأسیس یك هتل درجه ی اول در اختیار مؤسسه ی بنیاد پهلوی گذارده شود.»

محمدرضا برای دریافت رشوه از شیوه های متفاوتی استفاده می كرد كه گاه به قدری ماهرانه بود كه هیچ ردی از دریافت كننده و پرداخت كننده ی رشوه به جای نمی ماند. در سند دیگری مربوط به گزارش های ساواك كه از وزارت گمركات است، آمده است:

«یكی از افسران مأمور وزارت گمركات و انحصارات اظهار داشته كه در حال حاضر آقای سرتیپ ضرغام، وزیر آن وزارتخانه، ماهیانه /000/000/3 ریال به اعلیحضرت همایون شاهنشاه می پردازد. افسر مزبور اضافه نموده كه در حال حاضر مأمورین وزارتخانه ی مزبور شخصاً اقدام به وارد كردن كالای قاچاق از خارج نموده، به طوری كه در قسمت جنوب وارد كردن قاچاق برای قاچاقچیان نفعی ندارد؛ زیرا مشابه همان كالا توسط مأمورین گمرك به قیمت ارزان تر در دسترس مشتریان و خریداران قرار می گیرد...»

پرداخت رشوه به روزنامه نگاران و مطبوعات، به خصوص مطبوعات خارجی از جمله ابزاری بود كه شاه برای تقویت جایگاه بین المللی خود و نیز سرپوش نهادن بر افتضاحات خاندان سلطنتی از آن سود می جست. در یك مورد پس از آنكه رسوایی قاچاق مواد مخدر توسط اشرف پهلوی در فرانسه مورد توجه مطبوعات اروپا و آمریكا قرار گرفت، محمدرضا به سفارتخانه های ایران در اروپا دستور داد كه به هر وسیله ی ممكن مانع انتشار آنان در مطبوعات اروپایی شوند. پس از آن، سیل فرش، قالیچه، پسته، خاویار و هدایای گرانبها بود كه به سوی نشریات اروپایی سرازیر و حتی رپرتاژ آگهی های چند صد هزار دلاری به نشریات واگذار شد. پرداخت این گونه رشوه های سنگین بود كه مطبوعات غربی را از پرداختن به این موضوع بازداشت، و این مسئله به زودی به فراموشی سپرده شد. در مورد پرداخت رشوه به روزنامه نگاران خارجی از سوی شاه و دولت ایران، پرویز راجی در خاطرات خود نوشته است:

«عده ای از روزنامه نگاران خارجی در ایران هدایایی به صورت رشوه دریافت داشته اند تا در بازگشت، مقالات تملق آمیزی در مورد شاه بنویسند. در این میان «بورچ گریو» سردبیر مجله ی نیوزویك، 2 قطعه فرش به قیمت 20 هزار دلار و «دوویلیه» روزنامه نگار فرانسوی كه كتاب تملق آمیزی هم درباره ی شاه نوشته بود، یك دستبند طلا به قیمت 12 هزار دلار دریافت كردند. البته روزنامه نگارانی كه از رژیم شاه رشوه می گرفتند، منحصر به این نفرات نبودند، چون اكثر آنها در مسافرت به ایران از پول بلیط هواپیما گرفته تا مخارج هتل و هزینه ی تفریح خود را از دربار یا بودجه ی دولت دریافت می داشتند و در پایان كار نیز هدایایی می گرفتند و می رفتند.»

علاقه ی شاه به پیشبرد اهداف خود از طریق پرداخت رشوه و نیز ماهیت نظام های غربی، محمدرضا را در ماه های قبل از پیروزی انقلاب بر آن داشت تا با اهدای هدایایی گرانبها به افراد قدرتمند آمریكایی، در جهت بقای حكومت خود گام بردارد؛ به همین منظور افرادی را به همراه میلیون ها دلار به آمریكا فرستاد تا در این راستا تلاش كنند.

*فرح

فرح سومین همسر رسمی محمدرضا و دومین فرد بانفوذ دربار بود كه نقش مؤثری در امور مختلف كشور داشت. نفوذ و قدرت فرح در كشور ناشی از سه عامل بود: اول اینكه او به عنوان همسر شاه از عمده ترین افرادی بود كه مرتب به شاه دسترسی داشت و می توانست بی پرده با او به گفتگو بپردازد. دوم، او مادر ولیعهد بود و از این بابت شأن و مقامی استثنایی در دربار داشت و سوم، در شهریور 1346، مجلس مؤسسان با اصلاح اصل 38 متمم قانون اساسی، مقام نیابت سلطنت را به او واگذار كرد. فرح به منظور رسیدگی به امور مورد علاقه ی خود دفتر ویژه ای به نام «دفتر مخصوص ملكه» ایجاد كرده بود كه بالغ بر ششصد نفر كارمند داشت و در مسائل گوناگون فرهنگی، هنری و اقتصادی فعالیت می كرد. در بخشی از این دفتر كه كارشناسان و ارزیابان هنری فعالیت داشتند، مبالغ هنگفتی اختلاس می شد. قضیه از این قرار بود كه در كارشناسی بناهای قدیمی كه فرح علاقه ی خاصی به مرمت و نگهداری آنان داشت، این افراد غالباً قیمت بنا را دو تا سه برابر ارزش واقعی آن قیمت گذاری می نمودند و پس از خرید ساختمان با 3/1 قیمت اعلام شده، مابقی پول را اختلاس می كردند. موارد این چنینی در دفتر ملكه بسیار زیاد بود. هزینه ی هنگفت این گونه امور از بودجه ی كشور پرداخت می شد، آن هم صرفاً برای سرگرمی و دلخوشی فرح^.

بودجه ی مربوط به دفتر مخصوص ملكه در سال به چندین میلیارد ریال می رسید. براساس اسناد به جای مانده از رژیم پهلوی، طی سال های 1349 1357، فقط شركت ملی نفت ایران مبلغی افزون بر شش میلیارد ریال به دفتر مخصوص فرح پرداخت كرده است.مسئله ی دیگری كه در مؤسسات تحت ریاست فرح وجود داشت، سوءاستفاده و رشوه های كلان و اختلاس هایی بود كه توسط دوستان و یاران او صورت می گرفت؛ هر چند سازمان های وابسته به دربار و افراد خاندان سلطنتی به میزان وسیع تری از امكان این فساد برخوردار بودند. اعانه ها و كمك هایی كه از سوی مردم به سازمان ها داده می شد، اكثراً در جیب درباریان انباشته و مبلغ اندكی صرف خانواده های بی بضاعت می شد. این وضعیت تا جایی رسید كه حتی برای خرید شیر مورد نیاز كودكان معلول ذهنی، از شیر مخصوص گوساله های شیرخوار استفاده شد، امری كه از سوی اطرافیان فرح و البته با حمایت او انجام می شد.

در كنار این فعالیت ها، فرح در امور اقتصادی نیز فعال بود. علی شهبازی در خاطرات خود در این باره نوشته است: «فعالیت اقتصادی فرح از زمان دولت منصور در سال 1343 كه بنا شد شیوه ی شهرسازی شهر تهران دگرگون شود، به شكلی جدید و اصولی آغاز شد. او با عده ای از دوستان و نزدیكان خود سیستم جدید خانه سازی متراكم به شكل آپارتمان و ساخت خانه هایی با متراژ كم را در ایران گسترش داد... اندكی بعد مؤسسه ی ساختمانی با نام سردار افخمی كه یكی از نزدیكان فرح بود ایجاد شد و ساختمان هایی به سرعت در خارج از محدوده ی شهر تهران به شكل مجتمع و شهرك احداث شدند. پس از اتمام این طرح های جدید، عدم استقبال مردم برای خرید منازل، این تاجران جدید مسكن را به فكر فروش خانه ها به ادارات دولتی و اعطای خانه ها به كارمندان انداخت؛ بدین منظور به دستور فرح تعداد كثیری از این خانه ها توسط وزارت آبادانی و مسكن خریداری شد و در اختیار دوایر دولتی قرار گرفت... در این فعالیت های ساختمانی، شهر تحت اختیار فرح و دوستان نزدیك او درآمد. به طوری كه ساخت ساختمان ها به مناقصه گذاشته می شد و معمولاً گروه فرح در مناقصات موفق می شدند. از طرف دیگر كارهای ساختمانی دولتی و شركت های بزرگ نیز تحت اختیار این گروه قرار گرفت. گاه قدرت و نفوذ این گروه به حدی بود كه پس از پیروزی در مناقصه با دریافت پورسانتی مطلوب [تا 25 درصد كل هزینه ها] كار را به شركت دیگری واگذار می كردند.»

*اشرف

اشرف خواهر دوقلوی محمدرضا از ابتدای سلطنت برادرش تا آخرین دقایق عمر او نقش سرنوشت سازی در بقای سلطنت پهلوی داشت. در واقع او یكی از چهره هایی بود كه با استفاده از شبكه ی گسترده ی دوستانش كه هر یك مشاغل مهم مملكتی را در اختیار داشتند؛ نفوذ گسترده ای در امور مختلف سیاسی و اقتصادی داشت؛ به طوری كه نقش دولت در سایه را در كشور بازی می كرد. اشرف نیز مانند سایر اعضای خانواده ی پهلوی، یك دفتر مخصوص داشت و اشخاص بانفوذی در آنجا كار می كردند. این دفتر به «گورستان فیل ها» معروف شده بود. اشرف بعد از برادرش، ثروتمندترین فرد خانواده ی پهلوی به حساب می آمد. دفتر وی با نفوذی كه در كشور داشت، به صورت یك سازمان موازی با دولت در برنامه ریزی و مدیریت طرح های اقتصادی و تجاری بسیار فعال بود.

اشرف در زندگی خود به دو چیز بسیار علاقه مند بود: مرد و پول. اشرف برای به دست آوردن پول بیشتر، دست به هر عملی می زد. دریافت رشوه برای واگذاری شغل از اعمالی بود كه توسط او انجام می گرفت. وی رسماً پول می گرفت و مناصب حكومتی را می فروخت. فریده دیبا در كتاب خاطرات خود به این موضوع اشاره كرده است: «اشرف در انتخاب وزرا، وكلای مجلس، سفرای ایران در خارج از كشور و حتی معاونان وزرا و مدیران كل دخالت می كرد و با گرفتن پول های كلان، پست های نان و آبدار را می فروخت.»

یكی از روش های كسب درآمد اشرف این بود كه در مقابل دریافت پروانه ی تأسیس مؤسسات تجاری و اقتصادی، درصدی از سهام مؤسسه به رایگان در اختیارش قرار می گرفت. گاهی اشرف در مقابل اخذ مجوز فعالیت تا ده درصد سهام كارخانجات را دریافت می كرد. به عنوان نمونه شركت سیمان خوزستان و فارس ناچار شد مقداری از سهام خود را به اشرف واگذار كند و مدیرعامل شركت موظف بود هر ماه سود سهام را تبدیل به ارز و برای فرزندان و همسر اشرف به پاریس ارسال كند. اشرف حتی مقداری از سهام كاغذ پارس را نیز به همین شیوه تصاحب كرد^. او گاهی سازمان های دولتی را وادار می كرد خارج از مقررات مناقصه با یك شركت خارجی قرارداد ببندند و خود نیز مبالغ هنگفتی می گرفت. در مورد دریافت رشوه های كلان به وسیله ی اشرف، در كتاب خاطرات فریدون هویدا آمده است:

«والاحضرت اشرف به وسیله ی پسر بزرگش توانسته است كمیسیون كلانی به خاطر عقد قرارداد مقاطعه كاری با چند كنسرسیوم بین المللی، فروش های كمپانی فرانسوی «داسو» به ایران، پروژه ی نیروگاه حرارتی ساخت كمپانی «براون باوری» سوئیس و مقاطعه ی تأسیسات بندر چابهار توسط كمپانی «براون اندروت» دریافت دارد^.»

در سند به جای مانده از دوره ی رژیم پهلوی آمده است:

«... اخیراً خرم، مدیرعامل شركت آسفالت راه، به وسیله ی والاحضرت شاهپور حمیدرضا (از سهامداران شركت مذكور)، با والاحضرت شاهدخت اشرف پهلوی ارتباط پیدا كرد و برای انجام نظریات و پیشرفت كار خود و استفاده از نفوذ معظم علیها، یك دستگاه اتومبیل كادیلاك مدل 57 مشكی مجهز به تمام وسایل مدرن (كولر، یخچال، رادیوگرام) و پانصد هزار ریال وجه نقد به والاحضرت شاهدخت هدیه كرد...»

اشرف در زمینه ی رانت خواری، سرآمد خاندان پهلوی بود. در گزارش سازمان سیا درباره اَعمال اشرف آمده است:

«اشرف با اعمالی كه اگر كاملاً غیرقانونی نباشد، اغلب در مرز اعمال خلاف قانون است، در معاملات شركت می كند، كارهایی كه اگر دیگران انجام دهند لااقل ده سال زندان دارد، ولی وقتی موضوع را به شاه گزارش می دهند، شاه فقط به بالا انداختن شانه اكتفا می كند.»

اشرف به منظور دریافت رشوه از شركت های مختلف اقتصادی بین المللی، عوامل حكومتی را مجبور به اطاعت از خواسته های خود می كرد و مسئولان دولتی نیز چاره ای جز اطاعت از اوامر وی را نداشتند. اشرف در جریان خرید دستگاه های اتمی، سازمان انرژی اتمی را تحت فشار قرار داد تا پیشنهاد یك گروه آلمانی را بپذیرد. جمشید آموزگار، نخست وزیر وقت نیز رئیس سازمان را احضار كرد و گفت كه نظر والاحضرت حتماً باید تأمین شود. نمونه ای دیگر از سوءاستفاده های مالی اشرف مربوط به قطعه زمینی در شمال تهران بود كه از سوی وزیر كشاورزی به بنیاد پهلوی واگذار شد. بنیاد پهلوی نیز این زمین را با قیمت ارزان در اختیار اشرف قرار داد. اشرف یك شركت ساختمانی به نام مهستان تأسیس و با یك شركت ایتالیایی قراردادی منعقد كرد تا 3000 مسكن لوكس بسازد. قبل از اینكه كار ساختمانی شروع شود، آن را پیش فروش و سپس كل شركت را واگذار كرد و از این راه سود كلانی به جیب زد.

یكی دیگر از راه های سوءاستفاده ی اشرف كه از منابع درآمد وی نیز محسوب می شد، این بود كه هر یك از تجار و بازرگانان كه برای واردات كالا به كشور دچار مشكل می شدند و یا می خواستند بدون عبور از گمرك، حجم عظیمی از كالا را وارد مملكت كنند و حقوق گمركی را نپردازند به سراغ اشرف می رفتند. اشرف به منظور استفاده ی هرچه بیشتر از امكانات گوناگون كشور و ثروت عمومی مملكت، شیوه ی دیگری هم داشت. وی در مورد دوستان و نزدیكان خود پس از رساندن آنها به مقامات مهم كشوری، با كمك آنان به غارت بیت المال می پرداخت. برای نمونه انتصاب عبدالحسین هژیر به نخست وزیری كه از دوستان صمیمی اشرف محسوب می شد؛ با حمایت و پشتیبانی وی صورت گرفت. در مقابل، هژیر به اشرف كمك كرد تا سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی را تأسیس كند، سازمانی كه عامل نفوذ اشرف در تمامی شئونات كشور شد. هژیر همچنین درصدی از درآمد حقوق گمركی ایران و درصدی از درآمد حاصل از فروش بنزین را به این سازمان اختصاص داد. این سازمان بعدها امتیاز یك سازمان بخت آزمایی ملی را كه سود فراوانی برای اشرف داشت، به دست آورد.

منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی