غمی که با جان و دل خریدار آنیم !
در نظر مولانا، یکی از علل غم، طول امل است و ترس از طول امل در کلام‌حضرت علی (علیه السلام ) هم آمده است: من بیش از هر چیزی برای شما از دو چیز هراس دارم: یکی پیروی از هوای نفس و دیگری آرزوهای طولانی.
غم و اندوه پیراهنی است که دنیا به تن کرده است، روزی حلال آن دل را به خود مشغول می دارد چه رسد به مال حرام.
امام علی علیه السلام می فرمایند: اى مردم، کالاى دنیاى حرام چون برگ هاى خشکیده و باد خیز است، پس از چراگاه آن دورى کنید، که دل کندن از آن لذّت بخش تر از اطمینان داشتن به آن است، و به قدر ضرورت از دنیا برداشتن بهتر از جمع آورى سرمایه فراوان است. آن کس که از دنیا زیاد برداشت به فقر محکوم است، و آن کس که خود را از آن بى نیاز انگاشت در آسایش است، و آن کس که زیور دنیا دیدگانش را خیره سازد دچار کور دلى گردد، و آن کس که به دنیاى حرام عشق ورزید، درونش پر از اندوه شد، و غم و اندوه ها در خانه دلش رقصان گشت، که از سویى سرگرمش سازند، و از سویى دیگر رهایش نمایند، تا آنجا که گلویش را گرفته در گوشه اى بمیرد، رگ هاى حیات او قطع شده، و نابود ساختن او بر خدا آسان، و به گور انداختن او به دست دوستان است. امّا مۆمن با چشم عبرت به دنیا مى نگرد، و از دنیا به اندازه ضرورت بر مى دارد، و سخن دنیا را از روى دشمنى مى شنود، چرا که تا گویند سرمایه دار شد، گویند تهیدست گردید، و تا در زندگى شاد مى شوند، با فرا رسیدن مرگ غمگین مى گردند، و این اندوه چیزى نیست که روز پریشانى و نومیدى هنوز نیامده است.
اما غمی که در دنیا انسان را اسیر خویش می سازد محدود به یک نوع خاص نیست، غمی نیز هست که جان حقیقت بین خریدار اوست.
انواع غم و اندوه
از آنجا که انسان مغرور، همه چیز را برای خود و در خدمت خویشتن می خواهد، چنین می اندیشد که همه امور مورد علاقه اش باید برای او نه تنها فراهم باشد، بلکه از زوال و نیستی هم به دور باشد؛ پس وقتی که با نبود آنها رو به رو می‌شود، دچار غم و اندوه می گردد
دو نوع مشخص براى غم و اندوه مطرح نموده اند. یكى از این دو نوع، همان غم و اندوه ناشى از درك ضرر در مال و جان و موقعیت و مقام و خواسته است كه هیچ كس دراین دنیا نمى تواند گریبان خود را از چنگال آنها رها نماید.
این همان غم و اندوهى است كه همگان مىخواهند از آن فرار كنند و براى دفع كلى یا تقلیل آن، از همه توانائى هاى خود بهره مى جویند.
از مختصات این نوع غم و اندوه كاهش فعالیت هاى مغزى و روانى و حتى جسمانى است، كه خود موجب ضررهاى دیگر مى گردد. اشخاصى كه به این نوع از غم و اندوه مبتلا مى شوند، در صورت استمرار آن به نوعى از بدبینى دچار مى گردند كه حیات را با آن همه درخشندگى و اهمیتى كه دارد تیره و بى اهمیت مى نماید.
نوع دوم غم و اندوهى، است كه درون هیچ انسان رشد یافته اى خالى از آن نیست. زیرا یكى از مختصات رشد همین است كه انسان همواره همزمان با احساس انبساط روانى و بهجت روحى، نوعى سوزش اشتیاق به كمال بالاتر را با انقباضى ناشى از اینكه، مبادا در گذرگاه عمر در آنچه كه مى تواند از خیرات انجام دهد تقصیر یا قصور ورزیده است، در درون خویش در مى یابد.
این تقصیر یا قصور یقینى یا احتمالى هر اندازه هم كه نا چیز باشد، به خاطرحساسیت شدیدى كه در سیر تكاملى وجود دارد، داراى اهمیت مى باشد. و به همین خاطر است كه مهتابى ظریف از یك غم مقدس مستمر در فضاى درون سالكان، وجود دارد كه موجب مى شود، دائماً در حال استغفار و توبه باشند.
آیا تكرار آیه مباركه اهدنا الصراط المستقیم (حمد4) پروردگارا، (ما را به راه راست هدایت فرما) در شبانه روز و در عالیترین حالات ارتباط با خدا كه نماز است، خود آشكارترین دلیل براى حساسیت مزبور نیست؟ با این حال پارسایان بدان جهت كه رضا به قضاى الهى و حالت ابتهاج ناشى از شكوفایى در عالم هستى دارند و بدان جهت كه چهره آنان چه بخواهند و چه نخواهند تماشاگه انسانهاست، بطور دائم در تبسم و انبساط است.
من همان جامم كه گفت آن غمگسار با دل خونین لب خندان بیار
از مختصات این غم مقدس آن است، كه دارنده آن از نشاطى بسیار جدى براى كار و تكاپو در مسیر تكلیف بایستگى ها و شایستگی ها برخوردار هست. بر خلاف آنانكه در غم و اندوه طبیعى معمولى فرو مى روند و همواره دچار اختلالات فعالیت هاى مغزى و روانى و حتى جسمانى مى باشند.
دیگر از مختصات احساس فوق این است كه هر اندازه هم شادمانى به آن پارسایان رو بیاورد، نه تنها از آن احساس نمى كاهد، بلكه با نظر به لزوم افزایش محاسبات دقیق در علل و نتایج آن شادمانى، بر اندوه آنان افزوده مى شود. این غم غمی است که جان حقیقت بین خریدار آن است.
از نظر مولانا عوامل غم اعم‌ّ از نوع محمود یا نامحمود آن، می تواند مختلف باشد که در اینجا به تعدادی از آنها اشاره می شود:
1) غرور و خودبینی:
پارسایان بدان جهت كه رضا به قضاى الهى و حالت ابتهاج ناشى از شكوفایى در عالم هستى دارند و بدان جهت كه چهره آنان چه بخواهند و چه نخواهند تماشاگه انسانهاست، بطور دائم در تبسم و انبساط است
از آنجا که انسان مغرور، همه چیز را برای خود و در خدمت خویشتن می خواهد، چنین می اندیشد که همه امور مورد علاقه اش باید برای او نه تنها فراهم باشد، بلکه از زوال و نیستی هم به دور باشد؛ پس وقتی که با نبود آنها رو به رو می شود، دچار غم و اندوه می گردد.
| از بخار و گردِ بود و باد ماست | این همه غم ها که اندر سینه هاست |
2) جفا کردن با عقل کل و فرو رفتن در معاصی و شهوات
مقصود از عقل کل خداوند است. مولانا عقیده دارد که مجموع عالم، صورت عقل کل‌ّ است؛ چون با عقل کل به کژروی جفا کردی، صورت عالم تو را غم فزاید. ...
3) دوری از معشوق و اصل خود و اسیر صفات سفلی شدن:
در دفتر دوم چنین آمده که:
| کی فراق روی شاهان زآن کم است؟ | چون نتیجه ی‌ْ هجر همراهان غم است |
مولانا هنگام تشبیه روح انسان به پرنده ای که از هوای قابل پرواز خود جدا مانده و اسیر زمین شده و بدین سبب دچار غصّه و اندوه گشته است، می‌گوید:
| باشد اندر غصّه و درد و حنین | مرغ پرّنده چو ماند در زمین |
4) آرزوهای دراز:
در نظر مولانا، یکی از علل غم، طول امل است و ترس از طول امل در کلام‌حضرت علی (علیه السلام ) هم آمده است: من بیش از هر چیزی برای شما از دو چیز هراس دارم: یکی پیروی از هوای نفس و دیگری آرزوهای طولانی. (نهج البلاغه،خطبه 28)
مولانا هم می فرماید:
| از بلای نفس پرحرص و غمان | آدمی را عجز و فقر آمد امان |
| که بدان خو کرده است آن صید غول | آن غم آمد ز آرزوهای فضول |
منابع:
1) نهج البلاغه، ترجمه دشتی
2) شرح علامه محمد تقی جعفری بر نهج البلاغه
3) پایگاه تخصصی امیر المومنین حضرت علی علیه السلام
4) وبلاگ فلسفه با طعم شکلات
