قرنطینه ایران در زمان ناصرالدین شاه

یکی از مهمترین عوامل عقب ماندگی ایران عصر قاجار از دولتهای اروپـایی را بایـد کمبـود جمعیـت و خـالی بـودن بخش اعظم این کشور از جمعیت دانست که دلیل عمدۀ آن وجود بیماریهای همه گیر مانند طاعون و وبـا بـود. شـیوع آنها بیشتر به واسطۀ عدم کنترل به موقع به وسیلۀ تدابیری از جمله ایجاد قرنطینه بود. قرنطینه به عنوان یکـی از راههـای جلوگیری از شیوع بیماری همواره از قدیم مورد توجه تمامی کشورهای پیشرفته بوده است. در ایران هـم از گذشـته بـا قرنطینه آشنا بوده اند؛ ولی هیچگاه اصول آن به صورت علمی، موثر و کارآمد اجرا نشده بود که دلایل مختلفی داشت.
مساله قرنطینه برای جلوگیری از شیوع بیماری تا مدت ها بعد از مرگ ناصرالدین شاه مسکوت ماند تا اینکه در 1313هـ/ 1896م، در پی شیوع بیماری طاعون خیارکی در هندوستان بین دولت های ایران و انگلیس قراردادی امضا شد که بر اساس آن پزشکان و دستیاران آن ها در بندرگاه های عمده مستقر شوند؛ انگلستان بنا به تعهد خود در بنادر عمده ای چون جاسک، بندرعباس، بندر لنگه و بوشهر، و محمره به ایجاد قرنطینه هایی پرداخت، مجهزترین سیستم قرنطینه مطمئناً در بوشهر راه اندازی شد، زیرا، مهم ترین بندر تجاری ایران بود و این مرکز مستقیماً از سوی هیئت پزشکی انگلستان اداره می شد، اما حقوق و دستمزد کارکنان از محل درآمد گمرکات ایران پرداخت می شد.
در هر حال کنترل قرنطینه در مدخل خلیج فارس و شهرهای حاشیه آن در دست انگلیس قرار گرفت. در مقابل نفوذ بسیار بالای انگلیس در مناطق غربی و جنوب غربی ایران با تأسیس قرنطینه های متعدد، دولت رقیب شمالی نیز دست به کار شد. چنان که یک سال بعد، در 1314هـ/ 1897م، روسیه نیز در پی تحکیم منافع خود در نقاط مختلف ایران یک گروه قرنطینه را در خراسان مستقر کرد. این امر مقارن با شیوع وبا در هندوستان بود. تأسیس این مرکز از طرف روس ها در خراسان بهانه ای شد تا دیگر مأموران نیز در کنار مأموران بهداشتی به خراسان گسیل شوند. به همین دلیل آنها توانستند در مدت کوتاهی نفوذ سیاسی خود را در مشهد بسیار افزایش دهند.در آنجا مأموران مالیات و بهداشت بر عرشه کشتی ها می آمدند و افراد را بازرسی می کردند. در شیوع وبا مأموران قرنطینه مسافران را چند روز در بندر نگه می داشتند .در داخل کشور نیز نمایندگان مجلس طرحی برای سازمان قرنطینه در بنادر دریای خزر مشابه آنچه در خلیج فارس معمول بود تنظیم کردند.

در 1325هـ/ 1907م، مجلس حفظ الصحه با ریاست دکتر کوپین تصمیم گرفت تا عوارض مخصوصی بر زائران و اجسادی که به شهرهای متبرکه حمل می شد تعیین شود. اگر چه چنین عوارضی مدت ها قبل تعیین شده بود، اما تا این زمان به وسیله حکام محلی متوقف مانده بود. این عوارض به میزان هفت قران برای هر جسد تعیین شد و پولی که از این راه فراهم می شد به منظور تأسیس ایستگاه قرنطینه ای در نقطه ای بین کرمانشاه و کربلا صرف شد. هفت سال بعد، در بندرانزلی نیز قسمتی از مهمانخانه برای نگهداری بیماران مشکوک به وبا اختصاص داده شد. علاوه بر بندرانزلی بودجه ای نیز برای قرنطینه ایستگاه مشهد سر در نظر گرفته شد.
به جز قرنطینه های مرزی لزوم تشکیل قرنطینه داخلی نیز مشهود بود، به خصوص زمانی که شهری آلوده به بیماری مسری می شد، در 1335هـ، پیشکار مالیه استرآباد و شاهرود و بسطام طی نامه ای به ریاست وزارت مالیه لزوم برپایی قرنطینه ای بین راه بندر جز و شاهرود را گوشزد کرده و خواهان تأمین اعتباری برای برپایی آن شد.
قرنطینه های داخلی ایران
اگر چه قرنطینه روش بسیار مناسب و راه عملی برای جلوگیری از شیوع بیماریهای مسری بود، ولی اجرای آن در ایران، با شیوه ی حكومت آن روز و نگرش مردم و حكام نسبت به چنین پدیده های جدیدی تبعاً مشكلات زیادی را به همراه داشت لذا حجم زیادی از اسناد مربوط به مسائل بهداشتی و درمانی، مربوط به قرنطینه، از زوایای گوناگون میشود. برای ایجاد روشی بهتر در پیشبرد مراحل این تحقیق، سعی شد تا ابتدا این اسناد دسته بندی و سپس تحلیل شوند. یكی از مهمترین مشكلات قرنطینه ها دید منفعتجویانه ی مأموران دولتی نسبت به آن بود. این پدیده ی ناگوار تا حد زیادی معلول روحیه ی آنها بود و لذا شكایات بسیاری از تعدیات مأموران دولتی شاغل در قرنطینه ها شد. به دنبال افزایش نارضایتی از این اقدام، برخی از مسافرین ترجیح میدادند از بیراهه رفته تا گرفتار مأموران نشده و وجهی بابت قرنطینه پرداخت ننمایند. این مسأله باعث گشت تا قرنطینه از هدف اصلی خود دور افتاده و در كار آن اخلال ایجاد گردد، لذا پس از مدتی اخذ وجه از مسافران به عنوان قرنطینه ممنوع شد. البته بر حسب ظاهر اخذ وجه در پست های داخلی ممنوع بود ولی با این حال این دستورات نادیده انگاشته شده و در ایستگاه های قرنطینه ی داخل كشور مأموران از مردم مطالبه پول میكردند. سندی به تاریخ 26 ذیقعده 1296 هـ.ق. حكایت میكند كه مأموران قرنطینه ی شیراز پول زیادی را از مردم گرفته اند و مسوول قرنطینه تحت فشار مردم، مجبور به استرداد آن میشود.

بزرگان و دولتمردان توقف در قرنطینه را موجب كسر شان خود دانسته و به روشهای مختلف آن را نادیده میگرفتند. حتی شخص پادشاه كه میبایست بیش از هر كس دیگری نسبت به قوانین وضع شده توسط خودش حساس بوده و آن را رعایت كند؛ از این مسأله مستثنی نبود. بهعنوان نمونه، هنگامی كه شاه قصد سفر عتبات را داشت، از قبل به مأموران مرزی دستور داده شد تا هنگام عبور او و هیأت همراه، از تردد افراد عادی جلوگیری كرده و ایستگاه های قرنطینه را جمع نمایند. یا هنگامی كه پس از پایان سفرش به منطقه مركزی ایران و عراق عجم، قصد ورود به تهران را داشت، همراهانش قرنطینه را رعایت نكردند و به شهر وارد شدند؛ گرچه خود شاه از ترس بیماری از پشت دروازه های تهران بازگشته و راهی باغ سلطنت آباد شد.
 اقتدار و نظارت دوران رضاشاه هم باعث نشد تا این مشكل به كلی حل شود و برخی از افسران نظامی خود را از انجام قوانین قرنطینه معاف میدانستند و همین مسأله باعث اعتراض مسوولان قرنطینه ها میگشت سرانجام، در 1305ش/ 1928م،‌ رضاشاه مسئولیت اداره قرنطینه را بر عهده گرفت و از این زمان به بعد مسئولیت قرنطینه در شیوع بیماری بر عهده مسئولان کشوری قرار گرفت.