سرنوشت سنتی نوازان

نگاهی تاریخی به فعالیت‌های گروه‌های موسیقی سنتی ایرانی

در سال های اخیر گروه های موسیقی زیادی بوده اند که یا کامل از بین رفته یا دچار تغییر شده اند. این گزارش مروری است بر سرنوشت مهم ترین گروه های موسیقی سنتی.

گروه شیدا

لیدر گروه: محمدرضا لطفی

اعضای برجسته: عبدالنقی افشارنیا، زیدالله طلوعی، هادی منتظری، مجید درخشانی، پشنگ کامکار، بیژن کامکار، ارژنگ کامکار و ...

آثار : «چهره به چهره»،کنسرت نوا، کنسرت راست پنجگاه و... اجراهای م آنان در جشن هنر شیراز و بعدها ساخت آثاری مطابق با حال و هوای انقلاب اسلامی نام و آوازهشان را بیش از پیش بر سر زبان‌ها انداخت. در این میان آثاری با عنوان «چاووش» خلق شد که با توجه به فضای انقلابی آنها، تاثیر عمیقی بر حرکت های انقلابی گذاشت. «سپیده» (ایران ای سرای امید)، «برادر بی قراره»، «کاروان شهید»، «به یاد عارف» و... از جمله این آثار است.

نکته: با قدرت گرفتن مرکز حفظ و اشاعه موسیقی در تلویزیون و رادیوی ایران، رفته رفته موسیقی گل‌ها کمرنگ شد. چرا که اهالی مرکز حفظ و اشاعه موسیقی بر این باور بودند که موسیقی گل‌ها با اصل موسیقی ایرانی تناقض و تفاوت دارد. از دل این مرکز دو گروه بیرون آمد که شیدا یکی از آن ها بود.

سرنوشت : این گروه در سال 64 با مهاجرت محمدرضا لطفی به خارج از کشور، فعالیت خود را توقف کرد. اما با بازگشت لطفی به ایران در سال 1384، این گروه فعالیت خود را در سه بخش همنوازان شیدا، بانوان شیدا و بازسازی شیدا آغاز کرد که به جز لطفی و فرخ مظهری، سایر اعضا از میان جوانان و شاگردان او بودند و دیگر از اعضای قبل خبری نبود. لطفی با این سه گروه آثاری همچون وطنم ایران، به یاد نورعلی برومند و... را منتشر کرد و کنسرت های متعددی با خوانندگی محمد معتمدی برگزار کرد.

***

گروه عارف

لیدر: حسین علیزاده و پرویز مشکاتیان

اعضای برجسته : جمشید عندلیبی، محمد فیروزی، ناصر فرهنگ‌فر، فرخ مظهری و اردشیر کامکار

آثار: این گروه علاوه بر اجراهایی با هدف بازسازی آثار ماندگار موسیقی و با اجراهای مختلف در جشن هنر شیراز، با همکاری گروه شیدا، آثار موسوم به چاووش را خلق کرد. سواران دشت امید و حصار از جمله این آثار بود. بعد از انقلاب اسلامی و از پس از توقف فعالیت کانون چاوش، حسین علیزاده به آلمان سفر کرد اما مشکاتیان گروه عارف را همچنان حفظ کرد.

نکته: در اواخر دهه شصت، حسین علیزاده که پس از توقف فعالیت چاوش به برلین سفرکرده بود، به ایران بازگشت و همراه با گروه عارف و به خوانندگی شهرام ناظری در تالار وحدت تهران کنسرتی برگزار کرد که تقریبا می‌توان گفت شروع رسمی فعالیت‌های موسیقی بر روی صحنه بود. زنده یاد مشکاتیان هم با این گروه کنسرت‌هایی را برگزار کرد و خوانندگانی همچون علیرضا افتخاری و مرحوم ایرج بسطامی به جامعه معرفی شدند. مشکاتیان بعدها و در اوایل دهه هشتاد، چند کنسرت به خوانندگی شهرام ناظری و حمیدرضا نوربخش برپا کرد و پس از درگذشت او (1388) این گروه نیز به صورت رسمی از فعالیت باز ایستاد. حسین علیزاده نیز با تشکیل گروه های مختلف از جمله ضربانگ، هم آوایان و دوستی، برنامه هایی را در ایران و خارج از ایران اجرا کرد اما هم اکنون این گروه ها نیز فعالیتی ندارند.

سرنوشت: پرویز مشکاتیان گروه عارف را تا آنجا که توانست سرپا نگاه داشت. حاصل این تلاش دو آلبوم قابل اعتنای «دستان» و «بیداد همایون» بود که در نوع خود از بهترین‌های آثار موسیقی ایرانی محسوب می‌شوند. با توجه به اینکه مشکاتیان داماد شجریان محسوب می شد، رابطه تنگاتنگی در اوایل دهه شصت بین این دو هنرمند بزرگ شکل گرفته بود که حاصل اش آثاری بود که در بالا نام برده شد. اما با بروز اختلاف میان دو هنرمند، همکاری شان رو به افول گذاشت و دیگر هیچ گاه اثری با همکاری این دو هنرمند که پیش از آن دست به خلق شاهکارهایی زده بودند، تولید نشد.

***

کانون چاووش

اعضای گروه عارف و شیدا بعد از فاجعه 17 شهریور میدان ژاله، به صورت دسته‌جمعی از مرکز استعفا دادند و از آنجا بیرون آمدند. حاصل این خروج، تاسیس کانون چاووش به بود. این کانون مرکزی بود برای جمع‌آوری هنرمندان و نوازندگان برجسته دوران که در عرصه موسیقی ایرانی فعالیت می‌کردند.

لیدر : محمدرضا لطفی

اعضا: اعضای دو گروه عارف و شیدا گرداننده این کانون بودند. محمدرضا شجریان و شهرام ناظری دو خواننده‌ای بودند که با این دو گروه همکاری داشتند اشعار انقلابی را همراه با گروه نوازندگان سازهای ایرانی می‌خواندند

آثار : کنسرت‌های خصوصی، ابتدای کار این کانون بود و بعدها با اوج گرفتن درگیری‌های خیابانی در سراسر کشور و افزایش موج اعتراضات مردمی، این کانون با همکاری دو گروه شیدا وعارف دست به آثار انقلابی ماندگاری زد که همچنان ارزش این آثار نزد موسیقیدانان و موسیقی‌دوستان حفظ شده است.آثاری همچون «ژاله خون شد»، «برادر بی‌قراره» و.... هنوز برای مردم ایران تازگی دارند.کانون چاوش بعد از انقلاب همچنان آثاری تولید و منتشر کرد که در ذهن مردم هنوز باقی مانده . در این میان می‌توان به «سپیده» (ایران ای سرای امید) اشاره کرد.

سرنوشت: اما بعد از آن، رفته رفته کانون چاوش دچار حاشیه‌هایی شد که در ابتدا برخی از اعضا تن به جدایی از آن دادند و با محدود شدن فضا برای فعالیت‌های موسیقایی در جامعه، این کانون نیز دست به تعطیلی زد. محمدرضا لطفی و حسین علیزاده در مقاطع مختلف به خارج از کشور سفر کردند و تا حدودی می‌توان گفت که فعالیت‌های موسیقایی به جز معدود تولیدات سرود صدا و سیما، مسکوت ماند.

***

گروه مولانا

گروه مولانا یکی از پرکارترین و البته کم ادعا ترین گروه های موسیقی ایرانی محسوب می شود که طی چهل سال اخیر فعالیت خود را آغاز کرده است.

لیدر: محمدجلیل عندلیبی

اعضا: داود گنجه ای، منصور سینکی، بهزاد فروهری، محمود فرهمند

آثار: یکی از شاخص ترین آثار این گروه، قطعه «کیش مهر» با صدای شهرام ناظری بر روی شعر علامه طباطبایی است که به گفته آهنگساز، رهبر معظم انقلاب، نسبت به این اثر نگاه مثبتی داشته اند. نخستین اثر این گروه قطعه «با من صنما» بود که ابتدا با صدای رضوی سروستانی و بعدها با صدای شهرام ناظری در اوایل انقلاب اجرا شد که تا سال ها این تصنیف از رادیوی جمهوری اسلامی ایران پخش می شد.

سرنوشت: این گروه البته در طول فعالیت خود دستخوش تغییرات زیادی در اعضای گروه شد اما آثار قابل توجهی همچون شعر و عرفان (بنمای رخ)، بی قرار، كیش مهر، جاده ابریشم، غریبستان، امان از جدایی، خداحاف1 تازه به تازه و با قدسیان 1تا 4 وارد بازار موسیقی کرده است.

***

گروه پایور

گروه پایور کوشنده ترین و جدی ترین گروه در دوران معاصر به شمار می رود که با تلاش های سرپرست آن؛ فرامرز پایور، خدمات ارزنده ای به موسیقی ایرانی کرده است. از آنجا که این گروه در بند نام و شهرت نبود نمی توان تاریخ مشخصی را برای تاسیس نام ذکر کرد. هر چند که هیچ گاه این گروه با عنوان پایور هم هیچ گاه مطرح نبود اما از آنجا نوازندگان ارزشمندی در آن به محوریت فرامرز پایور فعالیت می کردند این گروه با عنوان پایور شناخته می شد و بعدها پس از خانه نشین وی به دلیل بیماری شاگردان او از جمله سعید ثابت گروهی با حضور برخی اعضای سابق تشکیل داد که رسما نام آن را پایور گذاشت.

آثار: راز دل، انتظار دل ( با صدای محمدرضا شجریان)، لیلی و مجنون، دل شیدا، کنسرت اساتید (با صدای شهرام ناظری) از جمله آثار مشهور این گروه است.

سرنوشت: این گروه هم اینک به سرپرستی سعید ثابت فعالیت خود را کمرنگ تر از گذشته ادامه می دهد.

****

گروه کامکار

اعضا: هوشنگ کامکار، بیژن کامکار، ارسلان کامکار، اردشیر کامکار، پشنگ کامکار، ارژنگ کامکار، اردوان کامکار، هانا کامکار، صبا کامکار و...

آثار: برای سال نو، در گلستانه، بر فراز باد، به یاد حاف1 بیابان بیکران، بهاران آبیدر، افسانه سرزمین پدری‌ام بخشی از آثار پرتعداد کامکارها محسوب می شود. آخرین اثر این گروه محاق با شعری از احمد شاملو و سمفونی خرمشهر و حلبچه است که طی دو سال گذشته منتشر شده اند.

نکته: کامکارها خانواده‌ای بودند که با همراهی محمدرضا لطفی توانسته بودند مقبولیت موسیقایی قابل توجهی در میان اهالی موسیقی ایرانی کسب کنند و از حیطه موسیقی محلی (کردی) پا را فراتر بگذارند. گر چه شالوده و ساختمان این گروه از گذشته های دورتر و با محوریت حسن کامکار (پدر کامکارها) به صورت غیررسمی و غیرملموس در سنندج شکل گرفته بود.هوشنگ کامکار به عنوان برادر بزرگتر و مدیر هنری گروه، همواره هدایت خانواده هنرمند خود را برعهده دارد. امروز می توان مدعی شد که گروه کامکارها موفق ترین و پایدارترین گروه موسیقی در ایران است. این گروه هیچ گاه دچار فراز و فرود نشده است و با سیر منطقی، همواره در حال تولید آثار و اجرای قطعات شنیدنی و دوست داشتنی در ایران و خارج از ایران است.

***

گروه شمس

این گروه نیز که از خطه کرمانشاه برخاسته است، از جمله گروه های خانوادگی است که توانسته است بقای خود را در اتمسفر موسیقی ایرانی همچون حفظ کند. سرپرست این گروه کیخسرو پورناظری از تنبورنوازان بنام کرمانشاه است که در سال 1359 گروه تنبور شمس را به منصه ظهور رساند. حاصل تشکیل این گروه آلبوم «صدای سخن عشق» با صدای شهرام ناظری است که هنوز هم برای علاقه مندان به موسیقی ایرانی و به ویژه موسیقی تنبور حال و هوای تازه دارد. «مطرب مهتاب رو» و «حیرانی» تجربه های دیگری بود که گروه شمس با ناظری داشت و هر کدام از آنها موفقیت های چشمگیری در کشور و خارج از کشور به دست آوردند. پورناظری در دهه هفتاد با همراهی دو فرزند خود تهمورس و سهراب، گروه شمس را در دو بخش موسیقی ایرانی و موسیقی تنبور بیشتر فعال کرد و حاصلش کنسرت های متعدد در ایران و خارج از ایران بود. این گروه کنسرت هایی را در آمریکا با خوانندگی محمدرضا شجریان در سال گذشته و کنسرت هایی با همایون شجریان تجربه کرده است که هر کدام از آنها کارنامه این گروه را پربارتر می کند.

سایر آثار: پنهان چون دل با صدای حمیدرضا نوربخش، مردان خدا با صدای جلال الدین محمدیان، مستان سلامت می کنند با صدای بیژن کامکار

این گروه هم اکنون فعالیت های خود را به صورت چشمگیر پیگیری می کند.

***

دستان

لیدر گروه: حمید متبسم

اعضا: حمید متبسم، حسین بهروزی نیا، پژمان حدادی، سعید فرجپوری، بهنام سامانی

آثار: بوی نوروز ( با صدای ایرج بسطامی )، ساز نو آواز نو ( با صدای شهرام ناظری)، سفر به دیگر سوی ( با صدای شهرام ناظری)، سه نوازی دستان (همنوازی پژمان حدادی، حسین بهروزی نیا و حمید متبسم)، لولیان (با صدای شهرام ناظری)، ماه عروس ( با صدای صدیق تعریف)، دریاى بى پایان (با صداى سالار عقیلى)

نکته: گروه دستان در عرصه بین الملل به عنوان موفق ترین گروه های ایرانی محسوب می شود که در نقاط مختلف جهان به اجرای کنسرت هایی موفق پرداخته است. این گروه همچنان فعالیت خود را در خارج از کشور ادامه می دهد.

***

گروه های دیگر

گروه شهناز به سرپرستی محمدرضا شجریان، گروه خورشید به سرپرستی مجید درخشانی، گروه ادیب به سرپرستی محمد معتمدی، گروه آوای مهربانی به سرپرستی سهیلا پورگرامی، گروه فردوسی به سرپرستی شهرام ناظری، گروه سیاوش به سرپرستی همایون شجریان، گروه نغمه حصار به سرپرستی علی قمصری، گروه دوستی به سرپرستی حسین علیزاده، و.... از جمله گروه هایی هستند که فعالیت هایی را در دهه هشتاد آغاز کرده اند اما به جز گروه آوای مهربانی، سایر گروه ها نتوانسته اند به عنوان یک گروه پرطرفدار و شناخته شده خود را نزد علاقه مندان موسیقی ایرانی بشناسانند.