ماه رمضان؛ بهار دعا و مناجات با خدا - ماه رمضان؛ بهار دعا و مناجات با خدا نسخه متنی

ماه رمضان؛ بهار دعا و مناجات با خدا

حجة‏الاسلام والمسلمين محمد محمّدي اشتهاردي

ماه رمضان ماه خودسازي و تصفيه روح است. خداوند همه اسباب كار را در اين ماه براي پالايش روح و روان از آلودگي‏هاي گناه فراهم نموده و با لطف و رحمت مخصوص خويش همه درها و راه‏ها را در راستاي تهذيب نفس و صفاي باطن و تكامل معنوي گشوده است. فرصت بسيار خوبي براي انسان‏ها است تا در كنار اين سفره بزرگ و متنوّع رحمت الهي بنشينند و با انواع غذاهاي روحي، روح و روان خود را تقويت كنند.

پيامبر اكرم(ص) فرمود: «اِنَّ لِرَبِّكُمْ في أيّامِ دَهْرِكُمْ نَفَحاتٌ أَلا فَتَعَرَّضُوا لَها؛1 همانا براي پروردگار شما در دوران زندگي شما لحظه‏هاي بسيار سودمند و مغتنم روي مي‏آورد، خودتان را در معرض آن لحظه‏هاي سودمند قرار دهيد و استفاده شايان ببريد».

در حديث ديگر كه حديث قدسي است، خداوند به حضرت داود(ع) چنين وحي كرد: «انّ للّهِ في أيّام دَهْرِكُمْ نَفَحاتٌ ألا فَتَرَصَّدُوا لَها؛2 همانا براي خداوند در دوران زندگي شما لحظه‏هاي سودمندي است، بدانيد و مترصّد اين لحظه‏ها باشيد و آنها را هوشيارانه و با جدّيت به دست آوريد».

ماه رمضان براي تهذيب نفس و خودسازي و پالايش باطن از هرگونه عوامل آلاينده، بهترين فرصت است، بايد نه تنها خود را در معرض استفاده از آن فرصت قرار دهيم، بلكه بايد هوشيارانه مترصد آن باشيم و لحظه‏ها را شكار كنيم و نگذاريم عبور چرخ‏هاي روزگار آن را از دست ما بربايد و دور سازد.

اسباب تهذيب نفس و خودسازي در ماه رمضان، تنها به روزه گرفتن نيست، بلكه تلاوت آيات قرآن، دعاها و مناجات با خدا، اطعام و رسيدگي به مستمندان و محرومان، كسب صبر و مقاومت، ياد خدا و قيامت در ماه رمضان كه از دستورهاي مستحبي آن است، هركدام نقشي در خودسازي دارند، يكي از آنها كه مي‏توان گفت نقش بسيار مهمّي در خودسازي دارد، و ماه رمضان بهار آن مي‏باشد، دعا و مناجات است كه در اين گفتار بر آنيم تا به طور خلاصه به بررسي ارزش و شيوه صحيح دعا و نيايش و آثار آن بپردازيم:

سفارش بسيار مؤكّد به دعا از ديدگاه اسلام

در قرآن و گفتار پيامبر(ص) و امامان(ع) به دعا و نيايش و مناجات با خدا سفارش بسيار شده است، به عنوان نمونه: 1ـ خداوند در قرآن مي‏فرمايد: «قُلْ ما يَعْبَؤ بِكم ربّي لولا دُعائُكُم؛3 بگو پروردگار من براي شما ارجي قائل نيست، اگر دعاي شما نباشد».

بنابراين، وزنه و شخصيّت و ارجمندي انسان به دعا و ارتباط با خدا بستگي دارد.

2ـ نيز مي‏فرمايد: «وَ قالَ رَبُّكُمْ أُدْعوني أسْتَجِبْ لَكُمْ اِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِروُنَ عَنْ عِبادَتي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِين؛4 پروردگار شما گفته است مرا بخوانيد تا (دعاي) شما را اجابت كنم، كساني كه از عبادت من تكبّر مي‏ورزند، به زودي با خواري وارد دوزخ مي‏شوند».

در اين آيه درباره دعا پنج مطلب مهم مطرح شده است: 1ـ دعا، محبوب خدا است، او فرمان مي‏دهد كه دعا كنيد و اهل دعا و راز و نياز باشيد. 2ـ دعا، موجب اجابت است، با فراهم كردن شرايط استجابت كه همان خودسازي است، به پاسخ مثبت پروردگار دست يابيد. 3ـ دعا، عبادت است و پاداش عبادت را دارد، و از نشانه‏هاي عبوديّت و بندگي است، بلكه مطابق پاره‏اي از روايات، دعا بهترين عبادت است.5 معاوية بن عمّار از امام صادق(ع) پرسيد: دو نفر از دوستان شما وارد مسجد مي‏شوند يكي از آنها بيشتر نماز مي‏خواند و ديگري بيش‏تر دعا مي‏كند، كدام‏يك از اينها برترند؟ امام صادق(ع) در پاسخ فرمود: «أكثرهُما دُعاءً؛6 آن كه بيش‏تر دعا مي‏كند برتر است».

4ـ دوري كنندگان از دعا و نيايش، مستكبرند و در صف متكبّران و خودكامگان هستند. 5 ـ آنان كه اهل دعا نيستند، عذاب خوار كننده دوزخ در كمينشان است.

در گفتار پيامبر اكرم(ص) و امامان(ع) نيز در ارزش دعا، سخن بسيار گفته شده است، پيامبر(ص) در سخني فرمود: «الدُّعاءُ سلاحُ المُؤمِن، وَ عَمُودُ الدِّينِ، وَ نُورُ السَّماواتِ وَالأَرْضِ؛7 دعا اسلحه مؤمن، و ستون دين و نور آسمان‏ها و زمين است». يعني دعا موجب تقويت انسان با ايمان و پايداري دين و اعتقاد او، و مايه نوراني شدن روح و روان او در همه جا است، پرواضح است كه داشتن اين ويژگي‏ها از شاخصه‏هاي اصلي خودسازي و تهذيب نفس است. جالب اين كه پيامبر(ص) در گفتار ديگر فرمود: «الدُّعاءُ مُخُّ الْعِبادَةِ وَ لا يَهْلِكُ مَعَ الدُّعاء أحَدٌ؛8 دعا مغز عبادت است، هيچ كس از اهل دعا به هلاكت نمي‏رسد». يعني دعا نيروي فكر و انديشه انسان را تقويت و باز مي‏كند و به آن طراوت مي‏بخشد، و آنان كه با دعا و نيايش همدم هستند بر اثر استفاده از نتايج آن، همواره در عافيت هستند، و هرگز به هلاكت نمي‏رسند.

اميرمؤمنان علي(ع) فرمود: «الدُّعاءُ مَفاتيحُ النَّجاحِ، وَ مَقالِيدُ الْفَلاحِ؛9 دعا كليدهاي‏پيروزي‏وگنجينه‏هاي‏رستگاري‏است».

رعايت آداب دعا براي بهره‏مندي بهتر از مكتب دعا

هر عبادتي آداب و شرايطي دارد كه منهاي آن آداب و شرايط، اثر بخش نخواهد بود، بنابراين بايد آداب و شرايط دعا را شناخت و آن را فراهم كرد تا اثر بخش باشد، در چنين صورت قطعا اثر به سزايي در خودسازي و بهسازي خواهد داشت. به عنوان مثال؛ تصميم بر ترك گناه، صاف نمودن قلب، غذا و كسب حلال، امر به معروف و نهي از منكر، پذيرفتن رهبر عادل و شايسته از شرايط دعا است، آداب دعا نيز بسيار است از جمله:

1ـ آغاز كردن دعا با نام خدا و ذكر صفات الهي؛ 2ـ صلوات بر پيامبر(ص) و آلش؛ 3ـ شفيع قرار دادن اولياي خدا مانند پيامبر(ص) و امامان(ع) هنگام دعا؛ 4ـ اقرار به گناه؛ 5ـ تضرّع و زاري هنگام دعا؛ 6ـ دو ركعت نماز حاجت، قبل از دعا 7ـ كوچك نشمردن دعا؛ 8ـ ناچيز دانستن خواسته و نيازها در برابر عظمت خدا؛ 9ـ همّت عالي و بلند نظري در دعا؛ 10ـ عمومي كردن دعا؛ 11ـ دعاي پنهاني كه ارزش آن معادل هفتاد دعاي آشكار است؛ 12ـ دعاي دسته جمعي؛ 13ـ حسن ظن به استجابت دعا؛ 14ـ دعا در وقت‏ها و مكان‏هاي مناسب و مقدّس؛ 15ـ اصرار ورزيدن در دعا.10

روشن است كه رعايت اين شرايط و آداب هر كدام، نقش سازنده در تقويت ارتباط با خدا و خودسازي دارند، و انسان را در پاكسازي و بهسازي و حركت صحيح و استوار در راه تكامل، آماده‏تر مي‏سازند، بر همين اساس در دعاي كميل مي‏خوانيم: «أللهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الّتي تَحْبِس الدُّعاء؛ خدايا بيامرز آن گناهاني را كه مانع اجابت و اثر بخشي دعا مي‏گردند».

وانگهي در دعاهايي كه در ماه رمضان و غير آن خوانده مي‏شود، غالبا خواسته‏هاي ما در آن دعاها، پاكي دل و عمل، و پرهيز از انحراف و گناه و هرگونه آلودگي است، و به طور كلّي محتواي دعاها نيز در مسير خودسازي است؛ مثلاً هر فرازي از دعاي ابوحمزه‏ثمالي كه در سحرهاي ماه رمضان خوانده مي‏شود، مكتب سازندگي و تهذيب نفس و صفاي باطن است، به عنوان نمونه در فرازي از آن دعا مي‏خوانيم: «أللهُمَّ طَهِّرْ قَلْبي مِنَ النِّفاق، وَ عَمَلي مِنَ الرّياء، وَ لِساني مِنَ الْكِذْبِ، وَ عَيْني مِنَ الخِيانَةِ؛11 خدايا قلبم را از نفاق و دورويي، و كردارم را از ريا و خودنمايي، و زبانم را از دروغ، و چشمم را از خيانت و بي‏عفّتي پاك كن».

اينها همه نشان دهنده آن است كه دعا و نيايش صحيح با آداب و شرايط، پشتوانه و عامل استوار و عميقي براي بهره‏گيري از روح رمضان در راه خودسازي است، و مكتب ماه رمضان با توجّه به ابعاد مختلفي كه دارد، از جمله دعا در اين ماه خدا، عاليترين مكتب سازنده براي پرورش روح پاك و قلب سليم و نيّت خالصانه و بي‏شائبه است.

بايد سعي كرد كه شيوه دعا كردن را از مكتب خاندان رسالت آموخت، چرا كه اين موضوع يكي از اركان اصلي دعا است كه دعاهاي مناسب، معقول، پرمعني و بر اساس اصول صحيح و حساب شده باشد، چنان كه دعاهايي كه از پيامبر(ص) و امامان(ع) نقل شده و يا در قرآن ديده مي‏شود، به روشني اين مطلب را به ما مي‏آموزد كه مضامين دعاها بايد از كيفيت و عمق بالايي برخوردار باشد، به عنوان مثال، حضرت ابراهيم خليل قهرمان توحيد(ع) پس از تجديد بناي كعبه، چند دعا كرد، كه قرآن دعاي او را چنين بيان مي‏كند، او به خدا عرض كرد:

«پروردگارا! از ما بپذير كه تو شنوا و دانايي، پروردگارا ما را تسليم فرمان خود قرار ده، و از دودمان ما امّتي كه تسليم فرمانت باشند به وجود آور! و شيوه صحيح عبادتمان را به ما نشان ده، و توبه ما را بپذير، كه توبه‏پذير و مهربان هستي. پروردگار (پس از من) در ميان مردم پيامبري از خودشان برانگيز، تا آيات تو را بر آنها بخواند و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد و پاكيزه كند زيرا تو بر اين كار توانا و آگاه هستي»12

پروردگارا! اين شهر (مكّه) را شهر امني قرار ده! و من و فرزندانم را از پرستش بت‏ها دور نگهدار، آنها (بت‏ها) بسياري از مردم را گمراه ساختند، هر كس از من پيروي كند از من است، و هر كس نافرماني من كند، تو بخشنده مهرباني. تو مي‏داني آن چه را كه ما در نهان و آشكار انجام مي‏دهيم، و چيزي در زمين و آسمان بر خدا پنهان نيست».13

سه درس مهم از كلاس دعا

دعا و نيايش كه در برنامه ماه رمضان گنجانده شده و نقش بنياني در تكوين مفهوم رمضان و روزه را دارد، تنها درخواست روا شدن نياز از درگاه خدا نيست، بلكه داراي سه بُعد است، و به عبارت روشن‏تر سه درس بزرگ و مهم را بايد از مكتب دعا به دست آورد و بايد هنگام دعا هر سه، مورد توجّه دقيق قرار گيرد:

1 ـ دعا براي دفع بلاها و روا شدن حاجت‏ها، چنان كه اميرمؤمنان علي(ع) در سخني فرمود: «اِدْفَعُوا أَمْواجَ الْبَلاء عَنْكُمْ بِالدُّعاء قَبْلَ ورودِ الْبَلاء؛14 موج‏هاي بلاها را قبل از ورودشان، به وسيله دعا كردن از خود دفع كنيد».

2 ـ در كنار دعا، تضرّع، خشوع، مناجات، راز و نياز و ارتباط تنگاتنگ با خدا وجود دارد كه قطعا چنين خصالي غرورهاي انسان را مي‏شكند، و دل را آماده پذيرش مواهب معنوي مي‏سازد، و به دنبال آن، آرامش خاطر، قوّت قلب و روحيّه عالي، عايد انسان مي‏شود. چنان كه خداوند مي‏فرمايد: «أُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعا وَ خُفْيَةً؛15 پروردگار خود را با تضرّع و خضوع و ملتمسانه در آشكار و نهان بخوانيد».

3 ـ از همه مهم‏تر، توجّه به معارف بلند پايه و محتواي عميق و غني دعاهايي است كه از پيامبر(ص) و امامان(ع) به ما رسيده، كه در حقيقت دانشگاه بزرگ انسان‏سازي هستند؛ به عنوان مثال، دعاي اوّل صحيفه سجّاديّه و خطبه اوّل نهج البلاغه، هر دو هم‏سان، معارف اسلام را در سطح عالي تبيين مي‏كنند، و درس‏هاي سودمندي از معارف و عرفان حقيقي را به ما مي‏آموزند.

توجّه عميق به محتواي دعاها موجب ارتقاي سطح معلومات و معرفت شده و آشنايي انسان را به مفاهيم و ارزش‏هاي بلند سازنده و تكامل بخش كه در رأس آنها مسأله توحيد و ابعاد آن است. چندان برابر مي‏كند، جمعي به امام صادق(ع) عرض كردند: چرا ما دعا مي‏كنيم، ولي به اجابت نمي‏رسد؟

امام در پاسخ فرمود: «لانّكُمْ تَدْعُونَ مَنْ لا تَعْرِفُونَهِ؛16 زيرا كسي را مي‏خوانيد كه او را نمي‏شناسيد». يعني در كنار دعا بايد توجّه به معارف و شناخت خدا و اصول تكامل نيز وجود داشته باشد.

1 ) علاّمه مجلسي، بحارالانوار، ج71، ص221.

2 ) همان، ج77، ص168.

3 ) فرقان (25) آيه77.

4 ) مؤمن (40) آيه60.

5 ) محمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، ج2، ص466.

6 ) علاّمه طبرسي، مجمع البيان، ج8، ص529.

7 ) محمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، ج1، ص468.

9 ) محمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، ج2، ص468.

10 ) اقتباس از محمدي ري شهري، ميزان الحكمة، ج3، ص260 تا 267.

11 ) محدّث قمي، مفاتيح الجنان، ص386.

12 ) بقره (2) آيه127 تا 129.

13 ) ابراهيم (14) آيه 35 تا 38.

14 ) علاّمه مجلسي، بحارالانوار، ج93، ص289.

15 ) اعراف (7) آيه5.

16 ) بحارالانوار، ج93، ص368.