نخستين ترجمه قرآن به زبان فرانسه - نخستین ترجمه قرآن به زبان فرانسه نسخه متنی

نخستين ترجمه قرآن به زبان فرانسه

دكتر جواد حديدي

فرانسويان تا اوايل قرن هفدهم قرآن را به خصوص از طريق ترجمه‏هاي لاتيني آن مي‏شناختند. اين ترجمه‏ها نيز البته چندان منطبق بر متن عربي نبود و كشيشاني كه بدين كار مي‏پرداختند، پيشاپيش بر ردّ آنچه ترجمه مي‏كردند كمر بسته بودند. نخستينِ آنان پي‏ير دو كلوني1، رئيس صومعه‏اي در شرق فرانسه بود كه او را «پي‏يرِ محترم»2 نيز مي‏ناميدند. وي در سال 1141 ميلادي، ضمن سفر به اسپانيا و مشاهده وضع مسيحيان آن جا، برآن شد كه قرآن را به لاتيني، زبان علمي و مذهبي آن روزگار، در آورد تا با استناد به برخي از آيات متشابه بهتر بتواند به ردّ آن برخيزد. پس يكي از مستَعربان طليطله را، به نام پي‏ير دو تولد،3 بدين كار گماشت. اما وي لاتيني خوب نمي‏دانست. پي‏ير دو كلوني چند تن از كشيشان مقيم اسپانيا، از جمله

روبر دو كتون4 را به خدمت گرفت تا ترجمه پي‏ير دو تولد را به زبان فصيح لاتيني باز نويسي كنند. آنان نيز با لفّاظي و عبارت پردازي بسيار چنين كردند.

نخستين ترجمه قرآن به زبان لاتيني بدين گونه انجام شد. آن گاه پي‏ير دو كلوني، كه به ياري متن لاتيني بر محتواي قرآن دست يافته بود، خود مقدمه‏اي بر آن نوشت و با وجود تكذيب برخي از افسانه‏هاي كودكانه‏اي كه متعصبانِ مسيحي از ديرباز درباره پيامبرِ اسلام و مسلمانان رواج داده بودند، در ردِّ قرآن كوشيد. ولي چون خود عربي نمي‏دانست دچار لغزش‏هاي بسيار شد.5

مدتي نزديك به چهار قرن ترجمه لاتينيِ كتون ـ تولد تنها مأخذِ اصلي فرانسويان درباره مسلمانان بود. تا آن كه در سال 1547 آندره‏آ آريوابنه6 متن لاتيني را ــ البته همراه با ردّي كه پي‏ير دو كلوني بر آن نوشته بود ــ به زبان ايتاليايي درآورد. در سال 1616 نيز شوئيگر7 متن ايتاليايي را به زبان آلماني و سپس در سال 1641 به زبان هلندي ترجمه كرد. اين هر دو ترجمه در طول نيمه دوم قرن هفدهم بارها به چاپ رسيد.

تا اين تاريخ تنها كشيشان و مبلغان بودند كه به ترجمه قرآن، آن هم از روي متن لاتيني مي‏پرداختند، و طبعا اهدافي كه در اين كار داشتند آنان را از رعايت امانت باز مي‏داشت. لذا اين گونه ترجمه‏ها را «زيباي بي‏وفا» ناميده‏اند.8

وضع همچنان بود تا آن كه در سال 1647 آندره دوري‏يه9 قرآن را مستقيما از روي متن عربي به زبان فرانسه درآورد و فرانسويان را بيش از پيش با اصول عقايدِ مسلمانان آشنا كرد. وي در سال 1580 در شهر مارسينيي10، واقع در شرق فرانسه، به دنيا آمده بود. تحصيلات مقدماتي را در كشور خود به پايان برد. سپس روانه تركيه عثماني شد. در آن جا بود كه به آموختن زبان‏هاي تركي و عربي، و نيز فارسي پرداخت. آن گاه به عنوان كنسول فرانسه عازم مصر شد. ما دقيقا نمي‏دانيم كه در چه سالي و براي چه مدتي اين مأموريت به او تفويض گرديد. اما مي‏دانيم كه نخستين ترجمه فرانسوي گلستان سعدي، كه در سال 1634 انتشار يافت،11 نيز از اوست و در اين تاريخ، چنان كه از مقدمه كتاب بر مي‏آيد، وي به فرانسه باز گشته بوده است.

از سوي ديگر، تقريظ‏هايي كه در پايان چاپ اوّل ترجمه قرآن12 به سال 1647، و در آغاز برخي از چاپ‏هاي ديگر درج شده حاكي از آن است كه دوري يه در سال 1630 به عنوان مترجم زبان‏هاي شرقي در دربار فرانسه خدمت مي‏كرده است. يك سال بعد، لويي سيزدهم تصميم مي‏گيرد براي ادامه مذاكراتي كه پاسيفيك دو پروونس و گابري يل دوپاري13 در سال 1627 با شاه عباس اوّل انجام داده بودند، او را به دربار ايران اعزام دارد. ولي دوري‏يه نمي‏تواند از تركيه فراتر رود؛ زيرا سلطان مراد، خليفه عثماني، كه از نزديكيِ ايران و فرانسه بيمناك شده بود، او را به فرانسه باز مي‏گرداند تا درباره بهبود روابط تركيه و فرانسه با لويي سيزدهم مذاكره كند. فرماني هم صادر مي‏كند و طي آن به كارگزاران خود در مسير دوري‏يه دستورِ اكيد مي‏دهد كه همه جا مقدمش را گرامي دارند و نيازهايش را برآورند.14

دوري يه با چنين سابقه و بضاعتي در حدود سال 1640 به ترجمه قرآن همّت گماشت، و اينك نخستين بار بود كه كتاب ديني مسلمانان مستقيما از روي متن عربي به يكي از زبان‏هاي زنده اروپايي كه همه مردم بدان سخن مي‏گفتند و نه تنها به زبان مرده لاتيني كه فقط كشيشان آن را مي‏دانستند، ترجمه مي‏شد. مترجِم آن هم، برخلاف آنچه تا آن تاريخ متداول بود، مردي اهل سياست بود نه كشيشي متعصب.