6 - و هر كس [در راه خدا] بكوشد، تنها به سود خود مى كوشد، چرا كه خدا از همه جهانيان بى نياز است.7 - و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، بى گمان [گناهان و] بديهايشان را از آنان دور مى سازيم و برابر نيكوترينِ آنچه [در زندگى ] انجام مى دادند، به آنان پاداش خواهيم داد.8 - و به انسان [و فرزندان انسان ] سفارش نموديم كه به پدر و مادرش نيكى كند؛ و اگر آن دو بكوشند تا چيزى را - كه به [درستى ] آن [آگاهى و] دانشى ندارى، [با دنباله روى از گمراهگران، همتا و] شريك من گردانى، [در آن صورت ] از آنان فرمانبردارى مكن! بازگشت شما، تنها به سوى من است، آن گاه شما را از آنچه انجام مى داديد با خبر خواهم ساخت.9 - و كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، بى گمان آنان را در [زمره ] شايستگان در خواهيم آورد.10 - و از مردم كسى است كه مى گويد: به خدا ايمان آورديم، امّا هنگامى كه در [راه ] خدا اذيّت شود، اذيّت [و آزار] مردم را بسان عذاب خدا مى شمارد؛ و اگر از سوى پروردگارت پيروزى [درخشانى ] برسد، خواهند گفت: ما هم با شما بوديم؛ [آيا خدا از پندارها و بافته هاى سست آنان بى خبر است؟] و آيا خدا به آنچه در ژرفاى سينه هاى جهانيان [نهفته ] است داناتر نيست؟!
شأن نزول
در مورد شأن نزول و داستان فرود آخرين آيه مورد بحث روايات گوناگونى آورده اند كه چكيده و روح آنها به يك نكته باز مى گردد:1 - به باور «كلبى» اين آيه در مورد «عياش مخزومى» فرود آمد، چرا كه او به قرآن و پيامبر ايمان آورد، امّا از شدت فشار بستگان خود، از جمله برادران مادرى اش، «ابو جهل» و «حرث» پيش از هجرت پيامبر راه مدينه را در پيش گرفت و به آنجا پناه برد.مادرش پس از هجرت او سوگند ياد كرد كه دست به اعتصاب غذا خواهد زد و از نظافت و بهداشت دورى خواهد جست و زير سقف و سايه قرار نخواهد گرفت تا فرزندش را به او باز گردانند و به اين تهديد خود جامه عمل پوشيد.برادران مادرى «عياش» هنگامى كه نگرانى و اندوه مادرشان را ديدند، راه مدينه را در پيش گرفتند تا برادر را باز گردانند. آنان در مدينه او را پيدا كردند و جريان رنج و فرسودگى و اعتصاب غذاى مادر را به او گفتند و با وعده رعايت حقوق و آزادى و تأمين امنيت او، سرانجام نظرش را براى بازگشت به وطن جلب كردند و به همراه او راه مكّه را در پيش گرفتند.مادرش پس از سه روز كه از اعتصاب غذا گذشت توان خويشتن را از دست داد و بناگزير اعتصاب خود را شكست، اما در بستر بيمارى افتاد و چشم به راه فرزندانش نشست تا برادران «عياش» او را به مادر بازگردانند.از آن سو آنان نيز رهسپار مكّه شدند، امّا با دور شدن از مدينه تندى و خشونت، جايگزين مهر و محبت شد و پيمان شكنى و بى وفايى آغاز گرديد، آنان با زير پا نهادن وعده هاى خويش «عياش» را به بند كشيدند و سراپاى او را آماج تازيانه خويش ساختند و او را زير فشار نهادند تا از دين و آيين خويش دست شويد و به كفر و شرك باز گردد.فشارها همچنان ادامه يافت تا سرانجام مقاومت او در هم شكست و از ترس شرارت بسيار و شكنجه هاى بيشتر آنان آنچه را شرك گرايان از او مى خواستند بر زبان آورد و از توحيدگرايى و يكتاپرستى و بندگى خدا به كفر و بيداد و اسارت معبودهاى دروغين سقوط كرد و درست پس از گرايش او به كفر و ارتجاع بود كه اين آيه در مورد او فرود آمد:و من النّاس من يقول امنّا باللّه فاذا اوذى فى اللّه جعل فتنة النّاس كعذاب اللّه...(188)و از مردم پاره اى هستند كه مى گويند به خداى يكتا ايمان آورده ايم، امّا ايمانشان تنها ظاهرى و زبانى است، از اين رو هنگامى كه در راه خدا مورد اذيت و آزار قرار گيرند، و از سوى شرك و بيداد به خاطر دين و آيين شان اذيت شوند، اذيّت و آزار مردم ستمكار را را بسان عذاب خدا مى پندارند.آرى، برادران شرك گراى «عيّاش» اين گونه عهد خود را شكستند و او را زير فشار و شكنجه به شرك و كفر باز گرداندند و در ميان آنان «حرث» بدرفتارى و خشونت بيشترى نشان داد، به همين جهت هم «عيّاش» با خود عهد بست و سوگند ياد كرد كه اگر او را در خارج از قلمرو حرم امن الهى يافت، گردن بزند و داد خويش را از آن بيدادگر بگيرد.به هر حال آنان به همان صورت وارد مكّه شدند و «عياش» به ديدار مادر رفت و او با ديدن فرزندش بيماريش رو به بهبود نهاد و سلامت خويشتن را بازيافت.پس از چندى كه از اين جريان گذشت پيامبر به فرمان خدا دست به هجرت زد و از پى آن بزرگوار مردم با ايمان راه مدينه را در پيش گرفتند و به سوى شهر پيامبر و براى پيوستن به آن حضرت هجرت كردند و «عيّاش» نيز دگرباره راه مدينه را در پيش گرفت و به اسلام و پيامبر پيوست و در پرتو تلاش و آموزش و بهره ورى از آيات و سخنان پيامبر و عملكرد شايسته و سازنده آن حضرت از نظر انديشه و عقيده و ايمان و عمل خود را ساخت و توحيدگرايى درست كردار شد.برادرش «حرث» كه روزى او را سخت زير فشار نهاده و اجبار به بازگشت به كفر نموده و سخت شكنجه اش كرده بود، پس از چندى در مكّه مسلمان شد و او نيز به سوى مدينه حركت كرد و پس از ورود به آن شهر با پيامبر گرامى دست بيعت داد، امّا «عيّاش» نه از اسلام او آگاهى داشت و نه از بيعت و پيوندش با پيامبر، كه بناگاه روزى در پشت مسجد «قبا» با او روبرو گرديد و بياد بدرفتارى و خشونت و شكنجه هاى او و سوگندش افتاد در يك لحظه دست به شمشير برد و سر او را از پيكرش جدا ساخت و پس از آن به او گزارش دادند كه برادرش ايمان آورده است و او بدينصورت مسلمانى را كشته است!از عملكرد شتاب زده اش سخت پشيمان شد، و باران اشك امانش نداد؛ به حضور پيامبر آمد و جريان خود را بازگفت و درست در آن هنگام بود كه اين آيه شريفه فرود آمد:و ما كان لمؤمن ان يقتل مؤمنا الاّ خطأً...(189)و هيچ انسان با ايمانى را نرسد كه فرد با ايمانى را - جز به اشتباه و ناخواسته - بكشد؛ و هر كس انسان با ايمانى را به اشتباه و ناخواسته بكشد، بايد به كيفر كار ناروايش بنده با ايمان را آزاد نموده و به خانواده مقتول خونبها بپردازد مگر اينكه آنان گذشت كنند...2 - امّا به باور برخى ديگر از جمله «ضحاك»، آخرين آيه مورد بحث در باره رويداد ديگرى فرود آمده و آن اين گونه بود: گروهى نفاقگرا و بى ايمان به ظاهر و زبان خود را توحيدگرا مى خواندند و اعلام اسلام و ايمان مى نمودند، امّا هنگامى كه در راه عقيده و ايمان با اندك رنج و فشار از سوى شرك و بيداد بر آنان مى رسيد، دست از عقيده و ايمان خود بر مى داشتند و به شرك و كفر باز مى گشتند، آرى، آيه شريفه در نكوهش آنان فرود آمد.3 - از «قتاده» آورده اند كه اين آيه شريفه در مورد كسانى فرود آمد كه از دين و ايمان خويش دست برداشته و به قلمرو حكومت شرك گراى مكّه بازگشتند.گفتنى است كه مفاهيم سه گانه سه ديدگاه مورد اشاره، به يك مفهوم باز مى گردد و آن اين است كه اگر انسان از دين و ايمان خويش در فراز و نشيب ها دست شويد و به كفر و بيداد بازگردد، چنين كارى سخت نكوهيده است.
تفسير -
خودسازى در پرتو تلاش
در آيات پيش آفريدگار انسان درباره مراقبت از نفس و خويشتن دارى در پرتو مقررات و دستورات و هشدارهاى آسمانى روشنگرى فرمود و انسان را در مورد آينده و فرجام كارش ميان هاله اى از بيم و اميد قرار داد، اينك در مورد تلاش و كوشش براى نجات و رستگارى و كاميابى اش مى فرمايد:وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسِهِ و هر كسى كه با شيطان و وسوسه هاى آن پيكار نموده و در راه مبارزه با دشمنان دين و آزادى خويش تلاش عادلانه و شايسته اى نمايد، و نيز با هواى دل و خواسته هاى ظالمانه نفس كه از هر دشمنى سخت تر است پيكار كند - چنين كسى در حقيقت به سود خويش اقدام كرده است و پاداش و نتيجه كارش به خود او باز مى گردد و نه به هيچ كس ديگر؛ و به خدا نيز باز نمى گردد؛إِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ.چرا كه خدا به فرمانبردارى جهانيان نيازى ندارد و دستور و هشدار و مقررات آسمانى او براى سعادت و كاميابى مردم و تأمين منافع و مصالح و امنيّت آنان است.و مى افزايد: وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ و آن كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته و خدا پسندانه انجام دادند، بى گمان ما بديها و گناهانشان را كه پيش از ايمان بدآنها دست يازيده اند، همه را از پرونده عمل آنان مى زداييم و محو مى كنيم و به خاطر انجام كارهاى شايسته چنان مى شوند كه گويى دست به لغزش و خطايى نزده اند.وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ.و برابر نيكوترين و شايسته ترين كارهايى كه در زندگى انجام دادند، به آنان پاداش خواهيم داد.به باور مفسّران منظور اين است كه به كارهاى پسنديده آنان پاداشى نظير پاداش عبادت و اطاعت و فرمانبردارى از خدا خواهيم داد؛ به عبارت روشن تر منظور اين است كه: چنين كسانى گناهان و لغزشهايى كه در حال كفر انجام داده اند همه را محو مى كنيم و به عملكرد شايسته آنان در حال اسلام پاداش مى دهيم.
مرزفرمانبردارى از پدر و مادر
پس از دستور دورى گزيدن از شرك و بيداد و جهاد بر ضد ظالمان و كافران اينك وظيفه فرزندان را در برابر پدران و مادران ترسيم نموده و مرز فرمانبردارى از آنان را نشان مى دهد و مى فرمايد:وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناًو به انسان و فرزندان انسان سفارش كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند و با رفتار شايسته و پسنديده خشنودى خاطرشان را فراهم آورد.آن گاه هشدار مى دهد كه: وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُماو اگر پدر و مادر تو انسان كوشيدند تا چيزى را كه به درستى و حقانيت آن دانش و آگاهى ندارى، با دنباله روى از گمراهگران و ظالمان آن را شريك و همتاى من در اطاعت و عبادت قرار دهى، در اين صورت از آن دو فرمانبردارى مكن.با اين بيان آفريدگار هستى به انسان فرمان مى دهد كه در قلمرو كارهاى شايسته و خدا پسندانه و عالادنه اى كه انجام آنها لازم است، از پدر و مادر خويش پيروى كند و دستور آنان را در اين مورد بجان بشنود و بكار بندد، امّا در مورد كارهايى كه خدا او را آزاد ساخته است تا با تفكّر و انديشه، مشورت و تبادل نظر با ديگران و آينده نگرى و مصلحت انديشى آنها را انجام دهد و يا واگذارد، در اين قلمرو اگر بتواند خشنودى خاطر آنان را فراهم آورد بهتر است، ولى واجب نيست، امّا در كارهايى كه از نظر قرآن و اسلام ناروا شناخته شده است، هرگز نبايد سخن آنان يا هيچ كس ديگر را بپذيرد و دست به گناه و زشتى و خيانت و پليدى - كه شرك گرايى از بزرگ ترين آنان است، بزند، چرا كه مرز فرمانبردارى از پدر و مادر و فرمانروا و بزرگتر در قلمرو كارهاى شايسته و انجام وظائف است نه گناه و نافرمانى خدا.در آيه شريفه در مورد شرك گرايى و هشدار از آن، نفى دانش و آگاهى مى كند و اين بدان جهت است كه انسان در اين راه خود را به زحمت و رنج نيفكند تا دليل و برهانى براى شرك و كفر دست و پا كند، چرا كه جز خداى يكتا خداى ديگرى نيست و چيزى كه هرگز وجود ندارد دليل و برهان يافتن براى آن ممكن نخواهد بود؛ بر اين اساس باور چنين چيزى نيز ناپسند است، چرا كه وقتى شريك و همتايى براى خداى يكتا نيست، چگونه مى توان براى اثبات آن دليل آورد؟إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ بازگشت شما انسان ها به سوى داورى و حكم من خواهد بود.فَأُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.آن گاه است كه شما را از آنچه انجام مى داديد با خبر خواهم ساخت و پاداش و كيفر كارهايتان را دريافت خواهيد داشت.
داستان ايمان سعد و مخالفت مادرش
از «سعد بن بن ابى وقاص» در اين مورد آورده اند كه مى گفت: من پس از اسلام و شنيدن آيات قرآن از پيامبرگرامى در مورد نيكى به پدر و مادر، راه و روشى خدا پسندانه در خانه پيشى گرفتم و با مادرم رفتارى پسنديده و بسيار پر مهر برگزيدم. مادرم پس از ديدن تغيير اخلاق خانوادگى ام، به من گفت: هان اى سعد! اين چه راه و رسم پسنديده و سبك و شايسته اى است كه در پيش گرفته اى؟گفتم: مادر! من به قرآن و پيامبر ايمان آورده ام و اين شيوه اسلام و ايمان آورندگان به قرآن در برابر پدر و مادر است.مادرم از شدّت تعصّب به بت و بت پرستى فرياد بر آورد كه بايد از عقيده ات بازگردى و گرنه من اعتصاب غذا نموده و آنقدر گرسنگى مى كشم تا خود را به هلاكت افكنم و مردم تو را قاتل مادر خواهند شناخت و باران نكوهش بر تو خواهند باراند!و آن گاه از پى تهديدش دست به اعتصاب غذا پرداخت و از خوردن و آشاميدن خوددارى كرد؛ من به او گفتم: هان اى مادر! از اين كار نادرست خويش دست بردار كه من هرگز دست از دين و ايمان خويش بر نخواهم داشت، امّا او روز نخستِ اعتصاب غذاى خود تا غروب آفتاب چيزى نخورد؛ روز دوم آغاز شد و بازهم او خويشتن دارى كرد و به كار خود ادامه داد و من ناگزير شدم كه به او سخت هشدار دهم، از اين رو گفتم: هان اى مادر! به خداى يكتا سوگند كه اگر صد جان داشته باشى و با اين روش ناپسند يك يك آنها از گلوگاهت بيرون بيايد، مطمئن باش كه من از دين و آيين خويش باز نخواهم گشت، چرا كه احترام و نيكى من بر تو به خاطر فرمان خداست و همو فرمان داده است كه در شرك و كفر و ظلم و گمراهى اطاعت پدر و مادر نارواست، اينك اين تو و اين هم آزادى انتخاب راه، مى خواهى غذا بخور و مى خواهى آنقدر به گرسنگى ادامه بده تا بميرى.مادرم با ديدن قاطعيت عجيب من در راه دين و ايمان سخت بهت زده شده و بناگزير اعتصاب غذاى خود را شكست و آن گاه بود كه اين آيه بر قلب مصفّاى پيامبر فرود آ مد كه: و ان جاهداك...گفتنى است كه مادر «سعد» نامش «حمنه» و دختر ابوسفيان بود.
نيكى به مادر در روايات
1 - «بهر بن ابى حكيم» از نياى خود آورده است كه به حضور پيامبر گرامى شرفياب شدم و گفتم:يا رسول اللّه من ابرّ؟ اى پيامبر خدا، به چه كسى در زندگى نيكى كنم؟پيامبر فرمود: به مادرت، قال: امّك!آن مرد مى گويد: گفتم ديگر چه كسى؟ قلت: ثم من؟بار ديگر فرمود به مادرت!قال: ثم امّك! بار سوم گفتم: در مرحله سوّم به چه كسى نيكى كنم؟قلت: ثم مَنْ يا رسول اللّه؟باز هم فرمود: به مادرت نيكى كن!قال: ثم امّك! مرتبه چهارم پرسيدم: ديگر به چه كسى اى پيامبر خدا؟قلت: ثم مَن؟ آن گاه فرمود: به پدرت نيكى كن! و از پى آن به نزديكان و خويشاوندانت به ترتيبى كه به تو نزديكترند.قال صلى الله عليه وآله: ثم اباك ثم الأقرب فالأقرب.(190)2 - و نيز «انس ابن مالك» آورده است كه پيامبر گرامى فرمود:الجنّة تحت اقدام الامّهات.(191)بهشت زير پاى مادران شايسته كردار است.در چهارمين آيه مورد بحث مى فرمايد:وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِي الصَّالِحِينَ.و كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، به يقين آنان را در زمره شايسته كرداران وارد بهشت پرطراوت و زيبا خواهم ساخت؛ چرا كه اين پاداش راستى و درستى آنان در توحيدگرايى و يكتاپرستى و عبادت خالصانه آنان است.پس از وصف مردم با ايمان - كه در پرتو آگاهى و آزادى ايمان مى آورند و كارهاى شايسته انجام مى دهند - اينك در مورد نفاقگرايان يا كسانى كه ايمان سست و عقيده اى متزلزل دارند، مى فرمايد:وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِيَ فِي اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذابِ اللَّهِ و از مردم پاره اى هستند كه مى گويند به خداى يكتا ايمان آورده ايم، امّا ايمانشان تنها ظاهرى و زبانى است، از اين رو هنگامى كه در راه خدا مورد اذيت و آزار قرار گيرند، و از سوى شرك و بيداد به خاطر دين و آيين شان اذيت شوند، اذيّت و آزار مردم را بسان عذاب خدا مى پندارند.به بيان روشن تر اين كه پاره اى با اندك فشار و آزارى از سوى شرك و بيداد، از دين خود دست مى شويند و عذاب و شكنجه زود گذر مردم را بسان عذاب خدا سخت و ماندگار مى پندارند در حالى كه انسان كفرگرا بايد از عذاب خدا بترسد و راه و رسم شرك و بيداد را رها كند و ايمان آورد، نه انسان با ايمان و توحيدگرا و اميدوار به پاداش پرشكوه سراى آخرت.وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ إِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ اين سست ايمان ها و نفاقگرايان هنگامى كه يارى پروردگارت به سوى تو آمد، به مردم باايمان مى گويند: ما هم به همراه شما بوديم و در پيروزى بر دشمن به شما يارى رسانديم، در حالى كه آنان تنها در انديشه غنائم و در طمع گردآورى مال و ثروت اندوزى هستند و نه دين و ايمان و يا پيروزى ايمان آوردگان بر كفرگرايان و استقرار دولت عادلانه شايسته كرداران در زمين.و آن گاه در هشدار به آنان مى فرمايد:أَ وَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِي صُدُورِ الْعالَمِينَ.آيا خدا از بافته ها و پندارهاى سست و پوچ آنان بى خبر است؟ و آيا خدا به آنچه در ژرفاى سينه هاى جهانيان - از ايمان و نفاق - نهفته است داناتر نيست؟با اين بيان روشنگرى مى كند كه گفتار دروغين آنان بر خدا پوشيده نيست.
لطفا منتظر باشید ...
