مجاز مرسل - جلوه های بلاغت در نهج البلاغه نسخه متنی

مجاز مرسل

اقسام مجاز مرسل

مجاز مرسل بر دو قسم است: مفرد و مركب.

مجاز مرسل مفرد

استعمال لفظ در غير معناى حقيقى آن است با علاقه اى غير از علاقه ى مشابهت كه "امام فخر رازى"، يازده نوع از آن را به شرح ذيل برشمرده است:

1- اطلاق سبب بر مسبب كه اسباب آن بر چهار نوعند:الف" سبب فاعلى: مانند اطلاق اسم "نظر" كه عبارت از متمركز كردن حدقه بطرف مريى است بر "رويت". مثل جمله نظرته به معنى رايته.

ب" سبب غايى: مانند اطلاق واژه ى "خمر" به "عنب".

ج" سبب صورى: مانند اطلاق "يد" بر "قدرت".

د" سبب قابلى: مانند استعمال "وادى" در جمله ى "سال الوادى".

2- اطلاق مسبب بر سبب، مانند اطلاق واژه ى "موت" بر "مرض شديد".

و اطلاق سبب بر مسبب اولى از نوع دوم است، چرا كه سبب معين، قطعا مستلزم مسبب معين است و نه بر عكس.

از بين اسباب نيز، علت غايى اولويت دارد.

3- تسميه چيزى به اسم ضد آن: مانند اطلاق لفظ "جزا" بر عقابى كه در اثر گناه واقع مى شود، با اين كه جزا، مقابله ى احسانى به مثل آن را گويند.

4- تسميه ى جزء به اسم كل: مثل اطلاق لفظ عام بر خاص.

5- تسميه كل به اسم جزء: مانند اطلاق لفظ سياه بر زنگى بدليل سياه بودن رنگ پوستش و تسميه ى جزء به اسم كل بر اين يك اولى است چه اينكه كل، مستلزم جزء است نه بالعكس.
6- اطلاق ما بالفعل بر ما بالقوه: مانند مسكر ناميدن شرابى كه در خمره است و هنوز مسكر نيست و اين نوع به اطلاق سبب غايى بر مسبب خود نزديك است.

7- اطلاق مشتق بعد از زوال مشتق منه: مانند اطلاق لفظ "ضارب" بر كسى كه از زدن دست كشيده است...