لیزر، گزینه‌ای موثر و ایمن در دندانپزشكی(1)
اندیشه و فكر اولیه لیزر به آلبرت اینشتین در سال 1916 همزمان با ارائه « تئوری نشر برانگیخته » برمی گردد. در سال 1960 اولین لیزر توسط « تئودور مایمن » ساخته شد و در ادامه از همان سال های اولیه اندیشه به كارگیری آن در دندانپزشكی آغاز شد و آثار آن در پژوهش های دندانپزشكی مورد بررسی قرار گرفت.
در سال های اولیه ظهور، لیزر بیشتر به منظور برش بافت نرم كاربری داشت، اما تراش استخوان با لیزر امكان پذیر نبود. در دهه 1980 «fda» كاربرد لیزررا به منظور استفاده از آن در بافت های نرم پذیرفت.
كاربرد لیزر به عنوان یك ابزار برش برای بافت های سخت در دهه 90 میلادی با آمدن لیزرهای جدید مانند لیزرهای خانواده «اربیوم» رواج یافت. این نوع از لیزر در همان آغاز راه توانست تایید fda را به منظور جراحی بافت سخت دریافت كند.
تأثیرات متقابل لیزر و بافت حیاتی
لیزرها انرژی نورانی را در یك محدوده باریك از فركانس ارائه می دهند . اغلب نورهایی كه در غالب لیزر تابش می یابند، تكرنگ هستند . بطور معمول لیزرها بر مبنای عنصر فعالی كه تحریكات كوانتومی در آن حركت رفت و برگشتی می یابند و در نهایت نور خروجی را تولید می كنند، نامگذاری می شوند.طول موج نوری كه لیزر تولید می كند با فركانس آن رابطة مستقیم و معكوس داشته و مشخصة اصلی هرعنصر فعال تولید كننده لیزر می باشد . به عنوان مثال طول موج تمام لیزرهای دی اکسید کربن که تقریباً معروفترین لیزر در شاخة پزشكی محسوب می شود، 10600 نانومتر معادل معادل 6/10 میکرومتر است. طول موج نور اولین و مهم ترین عاملی است كه میزان ونحوه جذب آنرا در بافت های هدف تعیین می كند.
نفوذ انرژی لیزر براساس نوع بافت، برخی لیزرها به میزان بیشتری نفوذ كرده و در نتیجه كمتر در سطح جذب می گردند و برخی دیگر برعكس بیشتر در سطح جذب شده و نفوذ كمتری دارند. هر چه اشعه نفوذ بیشتری داشته باشد به میزان بیشتری در بافت شكسته شده، تغییر جهت داده یا پخش می شود. میزان این اثر به توان و مدت زمان تابش نیز بستگی دارد، ولی طول موج اصلی ترین عامل است .
برای مثال لیزر دی اکسید کربن فقط 0.03 تا 0.1 میلی متر به داخل بافت نفوذ می کند.این میزان فقط عمق كافی جهت بستن سیاهرگ های خونی ولنفی تا عمق 0.5 میلی متر را فراهم می کند.
یكی از پركاربردترین شاخه‌های پزشكی لیزر در دندانپزشكی است.كاربردهای لیزر در دندانپزشكی به 3 گروه كلی تقسیم می‌شوند: اول مرحله تشخیصی است كه در این مرحله لیزر به عنوان ابزار تشخیص به كمك دندانپزشك می‌آید. دوم مرحله درمان و روش‌های درمانی و سوم آثار شبه‌دارویی لیزرهای كم‌توان یا كم‌شدت است.
شكل ممتد و پالسدار امواج
انرژی لیزر به دو صورت قابل تشعشع می باشد كه می تواند باعث اثرات بافتی متفاوتی گردد . لیزرهای با موج پیوسته یا ممتد می توانند مقادیر بالایی از انرژی را به بافت القاء نمایند . اگر چه می توان با روشهایی این لیزرهای ممتد را دریچه دار و تكه تكه كرد و به زمانهای كوتاه و تحت كنترل از تشعشع لیزر به بافت دست یافت. فاصله بین دو زمان تابش نقش خنك كننده مفیدی ایفا خواهد نمود. لیزرهای پالس دارمعمولاً میزان كمتری از انرژی را در فواصل زمانی معین و با تكرار مشخص در واحد زمان به بافت می تابانند . (به این تكرار در واحد زمان نیز به اصطلاح تكنیكی فركانس گفته می شود كه نباید با فركانس موج كه با طول موج رابطة معكوس دارد، اشتباه شود، مثلاً وقتی می گویند فركانس یك لیزر 20 بار در هر ثانیه است، یعنی اشعه20 بار در هر ثانیه به بافت تابیده و قطع می گردد . طول هر بار تابش بسته به دستگاههای متفاوت مختلف می باشد ولی معمولاً بسیار كوتا ه و در حد میلی و حتی نانو ثانیه بوده و اخیراً تلاش می شود تا به مرز فمتوثانیه نیز دست یابند.)
وقتی نور خارج شده از نوك ابزار لیزر دندانپزشكی دربافت جذب می گردد، به حرارت تبدیل خواهد شد . اثرات حرارتی این جذب تا حد بسیاری به نوع بافت بستگی دارد (میزان آب، مواد معدنی و آلی در بافت بسیار مهم است). همچنین مدت زمانی كه اشعه بر روی بافت تمركزمی یابد نیز در صورت افزایش سبب ایجاد حرارت بیشترو تغییر در ساختار و تركیب بافت خواهد شد. این تغییرات گسترة وسیعی را، از حذف سلولهای زنده وحیاتی تا دهیدراته شدن بافت و تبخیر بافتی شامل شده ،حتی گاهی باعث كربونیزاسیون و ذوب شدن بافتهای سخت مثل دندان در نتیجة حذف قطعات كریستالهای آن می گردد.
کاربردهای لیزر در دندان پزشکی
یكی از پركاربردترین شاخه‌های پزشكی لیزر در دندانپزشكی است.به‌طور كلی كاربردهای لیزر در دندانپزشكی به 3 گروه كلی تقسیم می‌شوند:
اول مرحله تشخیصی است كه در این مرحله لیزر به عنوان ابزار تشخیص به كمك دندانپزشك می‌آید. دوم مرحله درمان و روش‌های درمانی و سوم آثار شبه‌دارویی لیزرهای كم‌توان یا كم‌شدت است. در مرحله تشخیص، مهم‌ترین مزیت لیزر در تشخیص ساده پوسیدگی‌های دندانی در مراحل اولیه پوسیدگی است. در این مرحله لیزر كمك می‌كند تا با پدیده «فلورسنت» كه حاصل تقابل یك لیزر «دیودی» و بافت دندانی است، نه‌تنها بودن یا نبودن پوسیدگی تشخیص داده شود، بلكه روند فعالیت آن نیز مشخص می‌شود. این كاربرد لیزر در حالی است كه در حال حاضر ابزاری برای كشف این موضوع وجود ندارد. این شیوه از سایر شیوه‌ها مانند تشخیص چشمی یا روش رادیوگرافی و «اولتراسوند» سریع‌تر جواب می‌دهد.
روش تشخیصی دیگر لیزر «داپلرفلومتری» است كه با سنجش میزان جریان خون در دندان‌ها، زنده بودن یا نبودن را ردیابی می‌كند. در گذشته كودكی كه دندانش ضربه می‌خورد و به دندانپزشك مراجعه می‌كرد، دندانپزشك به غیر از واگذار كردن وضعیت موجود به گذر زمان (حدود 6 ماه تا علائم رادیوگرافی آن بارز شود) هیچ راه تشخیص دیگری نداشت. چه بسا این گذر زمان به بهای تحلیل‌های داخلی و ایجاد ضایعات پیشرفته‌تر در انتهای ریشه دندان كه مشكلات عدیده‌ای را در پی دارد، تمام می‌شد. امروز لیزر «داپلرفلومتری» این مشكل را مرتفع كرده است.از این پدیده در پیش‌بینی موقعیت پیوندهای لثه‌ای و دندانی نیز می‌شود بهره برد.
تشخیص سرطان‌های ناحیه دهان و سر و گردن با استفاده از «فتوداینامیك‌تراپی» ازجمله روش‌های جدید دیگر است. در این روش به كمك تزریق یك ماده حساس به لیزر به نام «فتوسنسیتایزر» و مشاهده تجمع این ماده در سلولهای سرطانی و بازتاب پرتوهای فلورسنت از ضایعه و پروسس‌كردن آن در دستگاههای پیشرفته كامپیوتری، می‌توان این قبیل سرطان‌ها را تشخیص داد. همچنین با تهیه هولوگرام‌های لیزری درمانگر قادر خواهد بود نمای سه‌بعدی از آنومالی‌های (نارسایی) فكی و دهانی را به تصویر بكشد.
در امر درمان نیز سعی براین است تا با توانایی‌های لیزر، بافت ارزشمند دندانی را كه قابل بازیافت نیست، حفظ كرد و با حداقل تهاجم، درمان‌ها انجام شود. جراحی بافت نرم دهان شامل بیوپسی نمونه‌برداری، برداشتن ضایعات «تومورال»، برداشتن ضایعات استخوانی و درمانی مقطعی آفت، تبخال، حذف پوسیدگی‌های دندانی و تراش بافتهای دندانی برای تمامی منظورهای زیبایی و ترمیمی، بلچینگ و روشن‌كردن رنگ دندان، تغییر ساختار سطحی دندان‌ها و ایجاد مقاومت در برابر عوامل ایجاد پوسیدگی از دیگر كاربردهای لیزر در دندانپزشكی به شمار می‌رود.
ادامه دارد...
مریم نایب زاده بخش دانش و زندگی تبیان
منبع: rasekhoon -jamjamonline-atwis- lrcd.tums
كاربردهای لیزر در دندانپزشكی –دکتر مازیارمیر
