كودكان و اسباب بازىها
با تأكيد بر روانشناسى بازى
محمدرضا مطهرى مقدّمه
كودكان گلهاى بوستان ما و آيندهسازان كشورند. ملّتى در آينده موفق، سربلند، پيروز و سعادتمند خواهد بود كه به نيازهاى جسمى و روانى كودكان خود توجه بيشترى داشته باشد. امروزه روانشناسان اعتقاد دارند كه براى رسيدن به مراحل بالاتر رشد بايد پايههاى اوليه رشد را جدى گرفت و اگر چنانچه اولين مراحل رشد به خوبى طى نشود، در مراحل بعدى كودك دچار اختلال خواهد شد. يكى از نيازهاى مهم و اساسى كودك، نياز به بازى و اسباب بازى است. بازى براى كودك همانند آب است براى ماهى. كودك بدون بازى نمىتواند به رشد متعادل و سازندهاى برسد. اسباب بازى شوق زيستن را در وجود كودك برمىانگيزد موجب پرورش قواى جسمى، ذهنى، روانى، عاطفى و اجتماعى كودك مىشود. اسباب بازى همچنين موجب مىشود كه كودك با دنياى بيرون ارتباط برقرار نمايد و تجارب خويش را گسترش دهد و با مفاهيم مختلفى همانند رنگ، شكل، اندازه، بالا، پايين و... آشنا شود. مسأله مهم اين است كه بازى و اسباب بازىها بايد متناسب با ويژگىهاى سنى، رشد جسمى و روانى كودك باشد تا اثرات مفيد و سازنده را داشته باشد وگرنه بعضى مواقع ممكن است اسباب بازى به دليل عدم تناسب با ويژگىهاى سنى و رشدى كودك، او را دچار شكستهاى متعدد و در نهايت، احساس حقارت كند كه در اين صورت، آن اسباب بازى براى كودك مضر است. روانشناس مشهور ژان پياژه تأكيد مىكند كه والدين در انتخاب اسباب بازى دقّت و هوشيارى لازم را داشته باشند؛ چرا كه در شكل دادن به تمايلات عاطفى و روانى او نقش مهمى ايفا مىكند و چنانچه در انتخاب آنها توجه كافى نشود، ناخواسته تمايلات كودكان به گونهاى شكل مىگيرد كه مورد انتظار نبود. در اين مقاله سعى نگارنده بر اين است تا از ديدگاههاى مختلف و با توجه به لحاظ همه عوامل، بازى و اسباب بازى متناسب با هر سن را پيشنهاد نمايد. بازىها و اسباب بازىهاى پيشنهادى مىتواند راهنماى بسيار خوبى براى والدين و مربيان محترم باشد. بازىها و اسباب بازىهاى مناسب براى كودكان
با توجه به انواع مختلف بازىها (جسمى( Physical )، تقليدى( Imitative )، ساختنى ( Constructive )و خلّاق( Crative )) و در نظرگرفتن ويژگىهاى جسمى، عاطفى، اجتماعى و فكرى كودكان از تولد تا دوازده سالگى، فهرستى از بازىها و اسباب بازىهاى مناسب براى سنين مختلف پيشنهاد مىشود: از تولد تا 12 ماهگى
بازى بدنى كه حتى در نخستين ماهها آغاز مىشود، عمدتا به رشد و تكامل اعمال حركتى درشت Harsh motor functions )) مانند كنترل اعضا، تنه و سر كمك مىكند. ماه اول و دوم پس از تولد، كودك علاقه به فعاليتهاى عضلانى، لگدزدن، برگشتن، غلتيدن، تكان دادن دستها و ساير حركات شناخته بدنى دارد. در يك ماهگى جغجغه را لمس نموده و زود مىاندازد. در 5/2 ماهگى مىتواند جغجغه را تكان دهد و يكى از سرگرمىهاى او بيرون آوردن صداهاى مختلف از حنجره است. از حدود 2 يا 3 ماهگى بازى اكتشافى كه به صورت بازى با انگشتان است آغاز مىشود. از 1 تا 4 ماهگى صدا و رنگ را كشف مىكند. كودك هنگامى به اسباب بازى نگاه خواهد كرد كه اسباب بازى در معرض ديد او قرار گيرد. از سه ماهگى به بعد علاقهاش به اسباب بازى شديدتر خواهد شد. از اينرو، مىكوشد با حركت هر دو دست، اسباب بازى را به سوى خود بكشد و با آن تماس حاصل نمايد. در چنين سنى مىتوان يك جسم حركتكننده را روى تختخواب بچه آويخت و تصاوير رنگى در اتاقش قرار داد. يك جغجغه يا اسباببازى به آرامى در كنار چشمان كودك حركت دهيد به طورى كه چشمان وى مسير حركت اسباب بازى را دنبال كند. به كودك اجازه دهيد يك شىء (جغجغه، پيمانه پلاستيكى و...) را كه در دستانش مىباشد چنگ بزند، به صدا درآورد و آن را تكان دهد. اين كار موجب سرگرمى كودك مىشود. كودك در 5/4 ماهگى هر شىء را كه مىبيند و در دسترسش قرار دارد برمىدارد، به طرف دهان مىبرد، مىمكد، تكان مىدهد و پرت مىكند. اشياى مختلفى (مانند قطعات و پيمانهها...) در اختيارش قرار دهيد تا آنها را بگيرد. از آنجا كه كودك احتمالاً دوست دارد اين اشيا را در دهان قرار دهد، پيشاپيش از اندازه و تميز بودن آنها، كه قابل بلعيدن نباشند، اطمينان پيدا كنيد. با تكان دادن يك جغجغه در پشت سر كودك، به او اجازه برگشتن و گرفتن آن را بدهيد. در پنج ماهگى بررسى اسباب بازىها با چشم، خيره شدن به دستها و زياد شدن حركات صدايى موجب تفريح و لذت كودك است. وقتى كه مكعبى در دسترس كودك قرار مىگيرد، با خوشحالى آن را مىگيرد. در ماه ششم خنديدن، پرتاب كردن اسباب بازىها و لذت بردن از صداى به زمين خوردن آنها و كشيدن اسباب بازىها به طرف خود، اگر به نخ بسته شده باشند، كودك را به وجد مىآورند. كودك در اين سن به مدت پنج الى ده دقيقه مىتواند خودش را با اسباب بازىهايش سرگرم كند و نيز اشيا را از يك دست به دست ديگر انتقال دهد. علاقه زيادى دارد كه به همه چيز دست بزند. مىخواهد همه چيز را در دهان بگذارد؛ اسباب بازىها را از طريق نگاه كردن، لمس كردن، در دهان گذاشتن و به زمين زدن كشف كند. بنابراين، اجازه دهيد كه كودك با وسايل معمولى خانه مثل بشقات، قابلمه، قاشق، روزنامه، پارچه و مانند آنها بازى كند. همچنين صورتش را با كشيدن ملحفه مخفى مىكند و سپس آن را كنار مىزند. در هفت ماهگى، دستكارى اشياى محيط زندگى، مچاله كردن كاغذ، بازى با قاشق و فنجان، برداشتن كلاه از سر، پايين كشيدن جورابهاى خود، بازى با آب، خنده و دست تكان دادن و فرياد كشيدن در مقابل افراد آشنا و سر را براى مخفى شدن و بازى كردن گرداندن، از انواع بازىهاى اين سن است. كودك در اين سن مىتواند اسباب بازى را از يك دست به دست ديگر بدهد، آن را بيندازد و نگاه كند كه كجا مىافتد؛ اسباب بازى را روى سطحى كه توليد صدا مىكند، به حركت درآورد و از ميان اسباب بازىها، اسباب بازىهاى حركتدار و صدادار را ترجيح مىدهد. اسباب بازى را با يك تكه نخ طورى متصل كنيد كه كودك بتواند آن را در طول اتاق، ميز يا تختخواب بكشد. كودك در هفت ماهگى دستش را زير شير آب مىگيرد و از ريزش آب بر روى آن لذت مىبرد. بازى تقليدى مانند تقليد از آهنگ صداى مادر و ساير پرستاران در هفت تا هشت ماهگى به روشنى قابل مشاهده است. با كودك صحبت كنيد و صدايش را تقليد كنيد، به ويژه وقتى كه به او غذا مىدهيد يا لباسش را تعويض مىكنيد. درباره غذا و لباس با او صحبت كنيد. براى مثال، بگوييد: حالا دكمه را مىبندم. درباره تصاويرى كه او مىبيند با او صحبت كنيد. از مكالمه بچهگانه استفاده نكنيد. وقتى كه كودك صحبت مىكند، مستقيما به او نگاه كنيد. از جملات كامل و درست استفاده كنيد. از بازىهايى كه نوعى بازى با كلمات است استفاده كنيد. كلمات ساده مانند سلام، بابا و... را تكرار كنيد. در ماه هشتم از ميان اسباب بازىها، آن را كه دوست دارد، انتخاب مىكند. اگر شىء از گهواره بيرون بيفتد خود را به طرف آن مىكشاند. در هشت الى يازده ماهگى اسباب بازىهايى را كه از ديد او پنهان شده است، فعالانه جستوجو مىكند و براى به دست آوردن آنها موانع را كنار مىزند. در هشت ماهگى اسباب بازىهاى خود را پرتاب مىكند. اين كار براى كودك يك نوع بازى تلقّى مىشود. نوع ديگر بازى، به هم زدن دو شىء يا دو مكعب يا دو اسباب بازى است. در هشت الى دوازده ماهگى، پرتاب كردن اشيا هرچه بيشتر و هرچه دورتر سرگرمى كودك است. بنابراين، اسباب بازىهاى نشكن را در اختيار او بگذاريد. روى ميز كوچك غذاخورى او اسباب بازىهاى كوكى را قرار دهيد. خرسى كه مىرقصد يا لاك پشتى كه سرش را تكان مىدهد، كودك را تا سرحد اشك ريختن مىخنداند. عروسكهايى كه مىتوان آنها را با پيچاندن به هر شكلى درآورد نيز كودك او را خوشحال خواهند كرد. در موقع حمام كردن او، از حيوانات شناور مثل ماهى قرمز، اردك، نهنگ و يا قورباغه استفاده كنيد. در نه الى ده ماهگى اگر كودك ديگرى بخواهد اسباب بازى او را بگيرد، مقاومت مىكند. در نه ماهگى اگر به اسباب بازى نخ وصل كنيم، آن را به طرف خود مىكشاند. اگر شيئى را مخفى كنند براى پيدا كردن آن كنجكاوى مىكند. در هشت الى نه ماهگى اسباب بازى خود را به كودكان ديگر مىدهد. كودك در ده ماهگى بر اعصاب حركتى تسلط بيشترى مىيابد، مىايستد و اسباب بازى را به دست مىگيرد و اگر آن را در برابر ديدگانش زيرِ پوششى پنهان كنند، مىرود و برمىدارد. در اين دوره كودك براى كشف و يافتن دنياى اطرافش تلاش مىكند. اشيا را در دست مىگيرد و به دفعات مىچرخاند و آنها را در بين انگشتانش نگه مىدارد و اغلب به طرف دهان خود مىبرد. شيئى را كه در دست دارد، روى چيزى مىكوبد و از اين كار لذت مىبرد. در اين سن، كودك دوست دارد اشيا را قطعه قطعه كند و از داخل كردن يك شىء در شىء ديگر لذت مىبرد. اشيا را داخل جعبه مىگذارد و مجددا بيرون مىآورد. با دستها به صورت بال زدن پرندگان بازى مىكند. اگر در دستش يك اسباب بازى باشد، ولى اسباب بازى ديگرى به وى داده شود آن را هم مىگيرد و سعى مىكند هر دو اسباب بازى را در يك دست نگه دارد. در سن ده الى دوازده ماهگى مداد در دست مىگيرد. كودك در سن يازده و دوازده ماهگى با گرفتن نخى كه به ماشين اسباب بازى يا وسايل چوبى بازىاش بسته شده، مىتواند آنها را به طرف خود بكشد. به اجسام كوچكى مانند دكمه، چشم شيشهاى و حفرهها علاقهمند است. از بازىهاى مشترك (دالى، مخفىكردن اجسام و دنبال هم كردن) لذت مىبرد. در يك سالگى از اسباب بازىهاى كوكى كه راه مىروند و صدا مىدهند خوشش مىآيد و توجهش به آنها جلب مىشود. همچنين به پرندهها، حيوانات، وسايل نقليه و كسانى كه حركت مىكنند نيز توجه مىكند. مىتوان او را نشاند و با قل دادن توپ، او را با توپ بازى آشنا كرد. كودك تا يكسالگى با هر وسيلهاى كه در اختيارش قرار گيرد، بازى مىكند و آنها را از چند جنبه مورد بررسى قرار مىدهد؛ از لحاظ زبرى، نرمى، طعم، صدا و امثال آن. براى بچههاى اين سن جغجغه، عروسك و حلقههاى نرمى كه تميز كردن آنها آسان باشد بسيار مناسب است. كودكى كه تازه مىخواهد راه بيفتد به اشيايى علاقه دارد كه بتواند با آنها كارى انجام دهد نه چيزهايى كه فقط آنها را بنگرد يا لمس كند. كاسههاى پلاستيكى رنگارنگ، عروسكى كه آن را دربغل بگيرد، بادكنك رنگى، توپ خوشرنگ و بازيچهاى مثل روروئك كه كودك آن را به سمت جلو هل بدهد از وسايل مطلوب او در اين سن هستند. كودك در يك سالگى به اسباب بازىهايى مثل توپ، قطعات خانه سازى، حيوان يا ماشينى كه بتوان آن را به دنبال خود كشيد، ليوان و مكعبهاى توخالى كه بتوان آنها را در داخل هم جاى داد يا بر روى هم چيد، نياز دارد. اسباب بازىها بايد در آغاز زندگى تا يك سالگى سبك و صدادار باشند. كودك در يك سالگى از اسباب بازىهاى كوكى كه راه مىرود و صدا مىدهند، خوشش مىآيد و توجهش به آنها جلب مىشود. اسباب بازىهاى زير براى سن يك الى دوازده ماهگى پيشنهاد مىگردد: جغجغه، عروسك پارچهاى، حلقههاى پلاستيكى، مكعبهاى چوبى، توپ خوشرنگ، روروئك، بادكنك رنگى، كاسههاى پلاستيكى رنگارنگ و انواع ليوان بزرگ و كوچك، پيمانههاى پلاستيكى رنگارنگ، قطعات درشت خانه سازى، مكعبهاى توخالى، اسباب بازىهاى صدادار (دايره زنگى، طبل و...)، اسباب بازىهاى كوكى، اشياى شناور براى آب بازى (ماهى، اردك پلاستيكى و...)، ماشين، گارى و حيوان كه بتوان آنها را با نخ به دنبال خود كشيد، وسايل معمولى خانه مثل بشقاب، قابلمه، قاشق، فنجان و... . از يك تا دو سالگى
پياژه معتقد است كه كودك نخستين بار در حدود دو سالگى به تغييرى كه اعمال او در اشيا به وجود مىآورد پى مىبرد؛ مثلاً، از برخورد قلم با كاغذ متوجه طرز ايجاد خط مىشود و درمىيابد كه اگر تخت خود را به حركت درآورد، از آن صدايى برخواهد خاست. كودك اين در سن بسيار فعال است و از دويدن يا بالا رفتن از جايى و پرتاب كردن اشيا لذت مىبرد. بنابراين، فرصتها و موقعيتهايى براى بازىهاى آزادانه و فعال در خانه و بيرون از خانه براى كودك فراهم سازيد و او به بازىهاى آزاد با توپهاى كوچك تشويق كنيد. كودك ممكن است توپ را به طرف بزرگترها يا يك شىء ديگر پرتاب كند. از توپهاى داراى اندازه متوسط و نرم استفاده كنيد تا به كودك صدمه نزده و موجب ترس او نشود. توانايى ساختن اشيا با دستان و انگشتان را در كودك تقويت كنيد. به بازى با قطعات توخالى، پيمانهها و مانند آنها و ابزارى كه قابل انباشته شدن باشند راهنمايى كنيد. يك بازى آزاد با پيچ و مهرههاى پلاستيكى بزرگ تشويق كنيد، از عدم بلعيده شدن آنها توسط كودكان اطمينان حاصل كنيد. كودك را به قرار دادن قطعات، مكعبها و ديگر چيزها داخل پيمانه يا ظرف بزرگتر تشويق كنيد. ظروفى با درها و دهانههاى گشاد آماده كنيد تا كودك به باز و بستن درپوشها بپردازد. در اين سن، كودك به كنجكاوى درباره خودش مىپردازد. كودك را به بازىهاى آزادانه با آينههايى كه امنيت دارند و خطرآفرين نيستند تشويق كنيد. با كودك جلوى آينه بايستيد يا بنشينيد تا او درباره برداشتهايش درباره آنچه كه مىبيند صحبت كند. تشويق كنيد تا او حركتهاى جنبشى و محرك ايجاد كند؛ يعنى در جلو آينه به وسيله دستها و بدن حركتهايى انجام دهد. پارهاى از مفاهيم اصلى مانند علت، اثر، تركيب و اندازه را مىتوانيد به كودك بفهمانيد. درباره تركيب اشيايى كه كودك حس مىكند صحبت كنيد؛ براى مثال، بگوييد: «جغجغه سفت و سخت است»، «پتو نرم است.» درباره علت و اثر ارتباطات با او صحبت كنيد. بگوييد: «اگر فنجان را وارونه كنى آب ميوه درون آن خواهد ريخت»، «اگر در باران بايستى خيس مىشوى.» در اين سن كودك توانايى تشخيص اشيا، حيوانات و انسان را از يك تصوير دارد. يك اسكلت (بدن) پلاستيكى از حيوانات براى بازىهاى آزاد فراهم كنيد. درباره نام هر حيوان، رنگ، صدا و مشخصههاى ديگر آن با كودك صحبت كنيد. كتابهاى تصويرى ساده تهيه كنيد. از كودك بخواهيد به محض اينكه شما آنها را نام مىبريد به اشيا و حيوانات اشاره كند. درباره تصاوير صحبت كنيد. درباره اندازه اشيا صحبت كنيد. براى مثال بگوييد: «اين يك توپ بزرگ است» يا «اين قعطه كوچكتر از آن قطعه است». در حدود 12 ماهگى به بعد هرچه در محدوده دست كودك قرار گيرد آن را به اطراف مىكوبد. اين عمل تا 15 ماهگى به اوج خود مىرسد و در حدود 18 ماهگى تقريبا از بين مىرود. كودك در سن بين 13 الى 18 ماهگى از «دالى كردن» بسيار لذت مىبرد و مىتواند «قايم باشك» بازى كند. اسباب بازىهاى چرخدار را هل مىدهد و مىكشد. كودك از 9 تا 13 ماهگى بيشتر به اسباببازى توجه مىكند تا به همبازى؛ چون كودك در اين دوره به اسباب بازى اهميت زيادى مىدهد. در اين سن گرايش به دعوا بر سر اسباب بازى در كودكان ديده مىشود. در 14 ماهگى كودك با ماشين بازى كرده و صدايى شبيه آن را ايجاد مىكند. كودك در 15 ماهگى ممكن است اصرار ورزد كه بايستد و تنها براى مدت كوتاهى به مكعبها دقيق شود. معمولاً به هيچگونه فعاليتى براى ساختن چيزى مبادرت نمىورزد، بلكه فقط مكعبها را برهم مىزند و يا اينكه آنها را براى پدر و مادرش مىآورد. در 16 ماهگى كودك با عروسك بازى مىكند، برايش لالايى مىخواند و مىخواباند. در حدود 17 ماهگى اسباب بازىهاى چرخدارى كه منگولهها و زنگولههايى در چرخهاى آنها باشد و به هنگام حركت صدا كند، بسيار مورد علاقه كودكان است. در اين سن كودك اسباب بازىها را پرتاب مىكند و اثر آن را مورد كاوش قرار مىدهد و دوست دارد اشيا را يكى پس از ديگرى داخل ظرفى بريزد و بيرون بياورد. در 5/17 ماهگى كودك در خيالش با ماشين بازى مىكند و يا خود را به جاى ماشين فرض كرده و عقب عقب مىرود. در 18 ماهگى ميخ را در سوراخ مىكند، يك دفعه دو الى سه ورق مىزند (نمىتواند به صورت تك تك ورق بزند)، مداد را در دست گرفته و به خوبى خط مىكشد، 2 الى 3 مكعب را روى هم مىگذارد. در 12 الى 18 ماهگى كودك اشيايى را كه كاربرد و ويژگى يكسان دارند، در كنار هم قرار مىدهد. در حدود 18 ماهگى مىتواند با مداد خطوط عمودى و افقى رسم نمايد. كودكان در 18 ماهگى مىتوانند با مكعبهاى اسباب بازى دو عدد را به يكديگر متصل كرده و در 2 سالگى 6 عدد را به يكديگر متصل نمايند. كودك در 18 ماهگى مىتواند راه برود و عروسكش را همراه خود ببرد، با كمك مادرش با لگو قطار، ماشين، هوايپما و... درست كند و صداى آنها را درآورد، اگر اسباب بازى دلخواهش را كودك ديگرى بردارد، با زور و داد و فرياد از آنها مىگيرد و با پاى خود توپ را كنار مىزند. در 5/18 ماهگى از سر وصداى سكههاى پول خيلى خوشش مىآيد و آنها را داخل كيف كرده و دوباره بيرون مىآورد. در 12 تا 18 ماهگى هل دادن يك اسباب بازى چرخدار به كودك نوپا احساس ايمنى مىدهد. وقتى مىنشيند دوست دارد با دستهايش كه مهارت بيشترى يافتهاند كاسهها و پيالهها را داخل هم بگذارد. در اين سن، از جعبه موزيك و خاك بازى لذت مىبرد. سطل، آب پاش و تشتى آب يا شن بازى در اختيارش بگذاريد. 18 الى 24 ماهگى كودك به همه چيز دست مىزند، به همه جا مىرود، سر و صدا مىكند، همه چيز را به هم مىريزد و جابهجا مىكند. يك اسب يا قطار چوبى كه دنبال خود بكشد و قطعات ساختمانسازى و يك كاميون يا كمپرسى كه چيزى پر كند و خالى كند براى كودك مفيد است. در 19 ماهگى در تمام بازىهاى دستهجمعى شركت مىكند و گاهى كودك مورد علاقهاش را به بازى دعوت مىكند، هنوز اشياى تازه و چيزهايى را كه قبلاً نديده است به دهان مىبرد، ولى هرگز آنها را نمىخورد، مىتواند چهار لگو را روى هم بگذارد و برج يا آپارتمان بسازد، با بشقاب و كاسه خالى و قاشق به طور خيالى غذا مىخورد و مىگويد: غذاى خوشمزهاى است و به پدر و مادر نيز غذا تعارف مىكند. براى كودكان 19 تا 25 ماهه اسباب بازى و همبازى اهميت بيشترى پيدا مىكند، ارتباط اجتماعى پختهتر مىشود و كودك براى انطباق با همبازى گذشت بيشترى از خود نشان داده، رفتار خود را تغيير مىدهد. در 20 ماهگى با دو ماشين كوچكش بازى مىكند، آنها را به هم مىزند و مىخندد. در اين سن بيشتر مايل است با كودكان بزرگتر از خود بازى كند. با كودكان كوچكتر از خود بيشتر ابراز محبت دارد. در 21 ماهگى به طور نامنظم به توپ لگد مىزند و مكعبها را براى درست كردن قطار در يك خط قرار مىدهد، عروسك خود را بغل كرده، راه مىبرد و به پشتش مىزند كه بخوابد و يا اينكه روى زمين مىگذارد و مىزند و مىگويد: مُرد! كودك يك الى دو ساله در بازى با لگوها از شكلهاى مشخص استفاده مىكند و آنها را روى هم قرار مىدهد و به هم وصل مىنمايد. بازىهاى نمايشى معمولاً در سنين 5/1 الى 2 سالگى آغاز مىشود و در سنين كودكستان به اوج خود مىرسد. در دو سالگى به طور منظم به توپ لگد مىزند و مىتواند با شِش مكعب برجى بسازد. كودك در اين سن به عروسك غذا مىدهد، او را به گردش مىبرد، با آب و شن بازى مىكند، اسباب بازىهاى متعلق به خود را كاملاً مىشناسد و حاضر نيست در اسباب بازىهاى خود كودكان ديگر را سهيم كند. در دو سالگى توانايى ترسيم خطهاى دايرهاى و يا زاويهدار ظاهر مىگردند. نزديك به دو سالگى يك تاب براى كودك مىتواند، يك كشتى فضايى تصور شود كه به سيارهاى دوردست سفر مىكند يا پرندهاى وحشى باشد كه در آسمان پرواز مىكند. در دو سالگى كودك علاقهمند به كاسههاى پلاستيكى، قاشقهاى چوبى، كليد و قوطىهاى خالى است. از اينرو، بهتر است ظروف كهنه و بعضى ظروف پلاستيكى، كه ارزان قيمت است، براى كودكان تهيه شود. در سال دوم زندگى، بازىها براى كودك داراى مفهوم خاص و عميقى است. براى مثال، ممكن است دختر بچهاى اسباب بازى خود را در ملافه بپيچد و در دهان خرس خود تكه نانى بگذارد و فعاليتهايى از اين قبيل انجام دهد. از اين روى، اسباب بازىهايى كه در اختيار كودك قرار داده مىشود، بايد معنىدارتر باشد. توپ، مكعبهاى بازى، عروسك، انواع حيوانات، ظروف و امثال آن مىتواند جزو اسباب بازىهاى مناسب براى كودكان باشد. در دو سالگى به صورت تك تك ورق مىزند، تسبيح نخ مىكند، بدون تقليد كاغذ را لوله مىكند و با يك دست با قيچى كاغذ مىبرد. كودك دو ساله مىتواند حدود هفت دقيقه پشت سرهم به يك بازى ادامه دهد. پس از آن، خسته شده و به سوى بازى ديگرى مىرود. در دو سالگى به خوبى مىدود، كمتر به زمين مىخورد، از پلهها بالا مىرود، بسيار فعّال و سرزنده و بانشاط است. مىتواند با شش مكعب برجى بسازد. در 20 الى 24 ماهگى، بازىهاى موردنظر دختران عروسك بازى، اسباب بازىهاى نرم و ظريف، استمداد و كمك طلبيدن، رقصيدن و لباس مخصوص پوشيدن و بازىهاى موردنظر پسران بازى با بلوكها، دستكارى وسايل و ابزار، اسباب بازىهاى ماشينى و حمل و نقلى است. كودك در دو سالگى مىتواند سوار سه چرخه كوچكى بشود، اما چون هنوز نمىتواند پدال را فشار دهد، با پاهاى خود سه چرخه را به جلو مىراند. در پايان دو سالگى گاهى اوقات كودكان، ديگران را نيز در بازى خود شريك مىكنند و به بازى دوطرفه مىپردازند. در اين مرحله حتى اگر بچهها سه نفر باشند، دو نفر از آنان با هم بازى مىكنند و يكى از آنان به تنهايى مشغول بازى مىشود. برخى از اسباب بازىهاى مناسب براى سن 1 الى 2 سالگى عبارتند از: توپ در اندازه متوسط و نرم، پيچ و مهرههاى پلاستيكى، مكعبهاى درشت خانه سازى، قطعات توخالى، آينه، كتابهاى تصويرى ساده، اسباب بازىهاى چرخدار، ميخ، چكش، خاك، ماسه، آب، سطل، بيلچه، آبپاش، تشت، انواع حيوانات، عروسك، قيچى و كاغذ، سه چرخه، مداد و كاغذ. از 2 الى سه سالگى
كودك در 5/2 سالگى مداد را با انگشتان مىگيرد و مىتواند خط خطى كند، با مكعب پل مىسازد، توپ را با پا شوت مىكند. در همين سال به دليل افزايش قدرت عضلانى، كودك وقتى خطى را رسم مىكند با چشم نيز مراقب است كه خط از محدوده تعيين شده خارج نگردد. كودك در اين سن مىتواند اشياى مشابه را روى هم بچيند و ما نيز مىتوانيم از او بخواهيم كه قاشقها، چنگالها و ساير چيزها را كه شسته شده است، روى وسايل مشابه آنها در داخل قفسههاى آشپزخانه بچيند. كودك در 2 الى 5/2 سالگى شروع به بازىهايى مىكند كه با تخيل همراه است. در همين سال مىتواند مكعبها را روى زمين به دنبال هم قرار داده و قطار درست كند. در 5/2 سالگى روى سه چرخه مىنشيند، دسته آن را با دست مىچرخاند و هدايت مىكند اما هنوز قادر به پازدن نيست. در 2 الى 5/2 سالگى معمولاً دخترها و پسرها اسباببازىهاى مشتركى دارند، ولى از اين پس، پدربزرگ و مادربزرگها به دخترها عروسك و به پسرها ماشين هديه مىدهند. در اين سن پسرها ماشين آتشنشانى و هواپيما را برمىگزينند و دخترها در جستوجوى عروسك و مرواريدهاى چوبى هستند كه به نخ بكشند. در 5/2 الى 3 سالگى تقليد كردن از والدين كار مورد علاقه كودكان است. پسر از ماشينرانى لذت مىبرد و دختر به آشپزى و خانهدارى علاقهمند است. 5/2 الى 3 سالگى سن تخيل و بازى حرفهاى كودك است. دختر با يك كيف جراحى نقش دكتر و پرستار را بازى مىكند و پس از تزريق آمپول به عروسكش، درجه حرارت بدن او را اندازه مىگيرد و يا نقش يك فروشنده را بازى مىكند. در اين سنين هم دختران و هم پسران بازىهاى ساختن لگوها را دوست دارند و از نقاشى كردن لذت مىبرند. عروسك براى دختر بچهها و ماشين براى پسر بچهها با ارزشترين اسباب بازىهاست. كودك در 5/2 سالگى به تنهايى از پلهها بالا مىرود و هنگام پايين آمدن دست خود را به نرده يا ديوار مىگيرد. اسباببازىهايى كه جداشدنى است و به قطعات گوناگون تقسيم مىشود مانند قطار، ماشين، قطعات چوبى، لگو، مكعبهاى چوبى، انواع پازل، و نظاير آن، بخصوص اگر رنگى باشد، مورد علاقه كودك است. در سال سوم زندگى، با توجه به مهارتهاى بيشترى كه كودك به دست مىآورد، بايد اسباب بازىهايى در اختيارش قرار والدين در انتخاب
اسباب بازى بايد دقّت
و هوشيارى لازم را
داشته باشند؛ چرا كه در
شكل دادن به تمايلات
عاطفى و روانى او
نقش مهمى ايفا مىكند
و چنانچه در انتخاب
آنها توجه كافى نشود،
ناخواسته تمايلات كودكان
به گونهاى شكل مىگيرد
كه مورد انتظار نبود.
گيرد كه متناسب با توانايىهايش باشد؛ اسباب بازىهايى مانند قطار، اتومبيل و مكعبهايى براى ساختن، عروسكهايى كه بتواند لباسهاى آنها را عوض كند و به آنها غذا بدهد. كودك در 3 سالگى مداد را مانند بزرگترها در دست مىگيرد، با قيچى به خوبى مىبرد. اشيا را با شست و يا انگشت وسط و شست بلند مىكند. كاغذ را لوله كرده و تا مىزند، با تقليد عكس آدم مىكشد، دايره مىكشد و مىتواند دو خط عمودى و افقى را تركيب نمايد. در سن 3 سالگى فرصتهاى مناسبى براى بازىهاى سرگرم كننده در خانه و بيرون از خانه براى كودك مهيا كنيد؛ مانند بالا رفتن، دويدن، آهسته رفتن و پريدن. اسباببازىهايى را مهيا كنيد تا كودك آنها را از هم جدا كند (مانند مهرهها). البته، مهرهها بايد به اندازه كافى بزرگ باشد تا بلعيده نشود. همچنين فرصتهايى براى پر كردن و خالى كردن پيمانهها با شن، آب، برنج و حبوبات براى كودك فراهم شود. مداد شمعى، گچ، رنگ و كاغذ براى نقاشى و نوشتن آماده كنيد. سعى كنيد مهارتهاى زبانى كودك را افزايش دهيد، به كودك دلگرمى بدهيد تا با شما صحبت كند. در اين صحبت، از ضمايرى مانند «من»، «مرا»، «شما»، «آنها» و «ما» استفاده كنيد و به كودك بياموزيد از اين لغات استفاده كند. با كودك درباره تصاوير صحبت كنيد. از او بخواهيد تا به اشيا و يا نام آنها اشاره كند. هميشه براى اشيا نام درست انتخاب كنيد. در 3 سالگى كودك به بازىهاى نمايشى علاقه نشان مىدهد. جلوى كودك بايستيد و از او بخواهيد هركارى كه شما مىكنيد، تكرار كند. عروسك، گارى كوچك، تختخواب عروسك، تلفنهاى اسباب بازى براى مكالمه و بازىهاى نمايشى براى كودك مهيا كنيد. كودك در اين سن علاقهمند به مسأله تعادل و اندازه و روشهاى روى هم سوار كردن مكعبهاست. براى كودك 3 ساله يك مكعب مىتواند يك قطار، يك عروسك يا يك ساختمان باشد. كودك 3 ساله قادر است از گلولههاى رنگى به ترتيب قرمز، زرد ـ قرمز، زرد درست كند. او رنگها و فرمها را طبقهبندى مىكند. براى مثال، دكمهها را بر طبق رنگ و اندازه مرتب مىكند و مىتواند تا سه رنگ را نام ببرد. مىتواند به مدت نيم ساعت بر روى يك بازى تمركز داشته باشد و اگر به هدف و مقصودش برسد راضى و خرسند مىشود. كودكان سه ساله معمولاً مكعبها را به طور افقى قرار مىدهند، به ندرت در اين سن، كودك شخصا به ساختن چيزى مبادرت مىورزد. كودك 3 ساله در بازى با لگوها شروع به ساختن شكل معين و سادهاى مىكند. كودك در حدود 3 سالگى دوست دارد با موادى بازى كند كه بتواند به آنها ضربه بزند، فشار بدهد، تكه تكه كند و روى هم بگذارد. خرد كردن و فشار دادن مواد به كودك آرامش مىدهد. گل و خميربازى اين نياز را برطرف مىكند و كودك هنگام بازى با آنها آرامش مىيابد. در اين دوره وسايل نقاشى براى بازى كردن بسيار مناسب است. كودك علاقه به مداد رنگى و ماژيك دارد. قطعات چوبى كه بتوان از بين آنها نخ يا ريسمانى رد و آنها را رديف كرد نيز كودك را سرگرم مىكند. در پاركها مىتوان از تاب، الاكلنگ، سرسره و نردبان با رعايت نكات ايمنى استفاده كرد. در 3 سالگى كودك قادر به راه رفتن است و دستهاى او قدرت انجام دادن حركتهاى پيچيدهترى دارند. بنابراين، مىتوان اسباب بازىهايى از قبيل سه چرخه پلاستيكى كوچك، گارى، كاميون و توپ برايشان تهيه كرد. آويزها و فرفرهها از جمله وسايل و ابزار بازى هستند كه كودكان به هنگام 3 سالگى مىتوانند در ساختن آنها همكارى كنند. پازلهايى كه از قطعات كمتر (چهار ـ پنج) تشكيل شدهاند براى كودكان سنين پايين دو تا سه سالگى مناسب هستند. كودك در 3 سالگى مىتواند كاغذ را قيچى كند. براى بازى با دو يا سه كودك 3 ساله، كه مشغول توپ بازى هستند، ما نيز به عنوان بزرگسال مىتوانيم وارد شده و هرگاه توپ به طرف ما مىآيد، آن را گرفته و به سوى يكى از كودكان بيندازيم در اين سن غالب كودكان بدينگونه بازىها علاقهمندند. كودك در سن 5/2 الى 3 سالگى بيشتر در كنار كودكان به بازى مشغول مىشود، ولى با خود آنها بازى نمىكند. كودكان 3 ساله اولين تلاشها را براى انجام بازى مشترك با 2 الى 3 همبازى شروع مىكنند. كودك در دستههاى 3 نفرى در بازىها و فعاليتهاى ديگر كودكان شركت مىكند و به تدريج، آمادگى پيدا مىكند كه حقوق ديگران را درك كند. در اين سن، بيش از هر زمان ديگر، براى تصاحب اسباب بازى زد و خورد مىكند. بازىهاى گروهى كه در اين سن حداكثر با 3 نفر شكل مىگيرد، ناپايدار بوده و به زودى از هم پاشيده مىشوند؛ زيرا كودكان در اين سن مىتوانند در آن واحد فقط با يك نفر بازى كنند. كودك در 3 سالگى بالانس، پرسشهاى گوناگون و بازى با صندوق و جعبه و آجر و تخته و جست و خيز با طناب را دوست دارد و مىتواند سوار سهچرخه شود و ركاب بزند. اسباب بازىهاى پيشنهادى مناسب براى سن 2 الى 3 سالگى: لوازم نقاشى (مداد شمعى، گچ، آبرنگ، قلم مو، مداد رنگى)، خميزبازى و گل رُس، توپ، سهچرخه، الاكلنگ، سرسره و تاب كوچك، انواع پازل يا 4 تا 5 قطعه مانند پازل آدمك، خانه و...، مرواريدهاى چوبى درشت، لگو، مكعبهاى چوبى رنگى، قطار، ماشين، قطعات چوبى، عروسك و وسايل آن مثل تختخواب عروسك، لباس عروسك و...، قيچى و كاغذ باطله جهت برش، تلفن اسباب بازى، طناب، گارى، كاميون، لوتو، دومينو، و تخته سياه كوچك.