فعاليت هاى فرهنگى سيد بيشتر به صورت شفاهى و در قالب خطابه و سخنرانى بود، گرچه نامه هاى فراوان و مقالاتى در روزنامه ها نيز منتشر مى كرده است. او كمتر آثار قلمى و كتبى منظم داشته، علّت اين امر طبع مبارزه جويى و انقلابى سيد بود كه باعث مى شده بيشتر عمرش را در صحنه درگيرى هاى سياسى و اجتماعى و فعاليت هاى سياسى و ديپلماتيك بگذراند.سيد مجاهدى درگير و در صحنه و مصلحى دردمند بود كه در جايى آرام و قرار نداشت و با شناختى كه از نزديك با دردهاو بدبختى هاى مسلمانان و جوامع اسلامى داشت همواره درصدد از بين بردن موانع اصلى پيشرفت و سعادت دنيوى و اخروى آنها، يعنى استعمار واستبداد بود. با اين همه، سيدجمال در نهضت فرهنگى نيز هماهنگ با نهضت سياسى اش پيشرو و فعال بود و شاهد آن، سخنرانى ها و خطابه ها و كلاس هاى درس علوم اسلامى و سياسى و اجتماعى او در مراكز علمى و دانشگاهى و نيز مقالات و نامه هاى سياسى و روزنامه نگارى ها و حتى كتاب و رساله است. در مورد قوه نطق و بيان سيد، ميرزا رضا كرمانى دربازجويى اش مى گويد: «سيد وقتى كه به نطق مى افتاد، مثل ساعتى كه فنرش در رفته باشد مسلسل مى گفت.»(1) يكى از وجوه تمايز و تفاوت عبده با سيد - كه البته بيشتر مربوط به مرحله جدايى آنها از هم و دورانى است كه سيد در زندان طلايى استانبول بود و عبده در مصر صاحب مقامات علمى و دينى در اين بود كه عبده اصلاح فكر دينى را عامل اساسى و قطعى هرگونه تحول سالم اجتماعى مى دانست وسيدجمال نيزهمين نظررا داشت، ولى اختلاف او با عبده آن بود كه مبارزه سياسى، يعنى كوشش براى رهاندن مسلمانان از حكومت هاى استبدادى و سلطه استعمارى را به اندازه همان تجددخواهى دينى ارج مى نهاد، ولى عبده به مبارزه سياسى چندان اعتقادى نداشت.(2)
آثار سيدجمال
آثارى كه از سيدجمال برجاى مانده بدين قرار است:1. مقالات جماليه، مشتمل بر چندين مقاله علمى، فلسفى، اخلاقى، اجتماعى و سياسى است؛2. شرح حال اكهوريان با شوكت و شأن؛3. رساله نيچريه؛4. تاريخ افغانستان (تتمة البيان فى تاريخ الافغان)،(3)كتابى به زبان عربى است؛5. كتاب يا رساله الوصية السياسية الاسلامية؛6. رساله يا مقاله «فقه اسلامى»؛(4)7. مقاله «پاسخ به رنان»؛8. مقاله هاى فراوان ديگر درباره موضوعات مختلف؛9. نشريه و مقالات عروة الوثقى؛10. نامه ها و مكتوبات به شخصيت هاى مختلف.همچنين آثار ديگرى از سيد نام برده اند، از جمله: الحقائق، كهف قسط وماسون.فهرست تعدادى از مقالات كتاب مقالات جماليه عبارت است از: فوايدجريده، تعليم و تربيت، اسباب حقيقت سعادت و شفاى انسان، فلسفه وحدت جنسيت و حقيقت اتحاد لغت، فوايد فلسفه، شرح حال اكهوريان، تفسير مفسر، لكچر در تعليم و تعلّم، قصر مسدّس الشكل سعادت، اسباب صيانت حقوق، فضايل دين اسلام (5) و... .كتاب معروف تتمةالبيان فى تاريخ الافغان را سيد در زمان اقامتش در افغانستان نوشته و در مقدمه آن به شدت به سياست استعمارى انگليس حمله كرده است.(6) در نشستى كه اعضاى انجمن «رابطة الشرقية» در مصر،به پاس فداكارى هاى سيد داشته اند (1924 م)، به يكى از تأليفات سيد موسوم به الوصية السياسية الاسلامية اشاره شده كه تاكنون چاپ نشده و شايد هم از بين رفته است.(7)درباره الحقائق، صفات اللّه جمالى مى نويسد: «حاج سيد هادى اسدآبادى مى گفت: سيد كتابى از خود تأليف كرده به نام الحقائق كه اختصاص به مريدان و معتقدان او داشت. ليكن نگارنده نه از پدرم (ميرزا لطف اللّه) كه در اين مدت مديد با سيد بوده، نه از كسانى ديگر كه از نزديك با سيد ارتباط خصوصيت داشته اند اين مطلب را نشنيده ام...».(8) ايشان اثر ديگرى از سيد را نام مى برد و مى گويد: «از جمله آثار سيد كه در دست نيست، عبارت است از فلسفه شهادت حضرت سيد الشهدا و مباحثات سيد در فرانسه با عالم معروف فرانسوى ارنست رنان در توافق تمدن با اسلام...».(9)اما مهم ترين آثار و نوشته هاى سيد به شرح زير است كه در چند قسمت بررسى مى شود:
لطفا منتظر باشید ...
