اسناد و مدارك نهج البلاغه - نهج البلاغه نسخه متنی

اسناد و مدارك نهج البلاغه

اگر سيد رضى از شيوه جمع آورى مرحوم كلينى در كتاب شريف اصول كافى براى ثبت اسناد و مدارك الگو مى گرفت و با منابع فراوانى كه در آن روزگار در اختيار داشت، اسناد، مدارك و سلسله روات سخنان اميرمؤمنان "ع" را ثبت مى نمود، نهج البلاغه از قرن ها پيش به محافل فقهى فقهاى شيعه راه مى يافت و نقشى بسزا در مسائل سياسى و حكومتى ايفا مى كرد.

برخى از محققان و دانشمندان با پژوهشى گسترده و زحماتى ارزنده، اسناد، مدارك، روات و محدثان كلمات على "ع" در نهج البلاغه را از لابه لاى ده ها كتاب و منبع كهن يافته و كتاب هاى چندى در موضوع اسناد و مدارك نهج البلاغه فراهم آورده اند و اين گونه ريشه هرگونه شك و ترديد و شبهات مغرضانه را خشكانيده و بر اصالت و سلامت اين كتاب بى مانند، پا فشرده اند.

گروهى از شارحان نهج البلاغه در ضمن شرح خود، به برخى از منابع و مدارك كلمات حضرت، اشاره نموده اند؛ بزرگانى چون ابن ابى الحديد معتزلى، حبيب اللَّه هاشمى خويى و نيز علامه محمدباقر مجلسى در بحارالأنوار.

جمعى از علما كتاب هاى مستقلى را به اين موضوع اختصاص داده اند كه ذيلاً به معرفى اجمالى آثارشان مى پردازيم:

1. مدارك نهج البلاغة و دفع الشبهات عنه، از شيخ هادى كاشف الغطاء "1361 ه." [ اين كتاب در بيروت در ضميمه مستدرك نهج البلاغه، چاپ شده است. ] ايشان در اين كتاب ضمن نقد و بررسى پاره اى از شبهات در انتساب نهج البلاغه، به مصادر برخى از كلمات حضرت اشاره كرده و در راه نشان يابى مدارك نهج البلاغه قدم هاى آغازين را استوار برداشته است.

2. استناد نهج البلاغه، تأليف امتيازعلى خان عرشى. [ اصل اين كتاب به زبان انگليسى نگاشته شده است و با وجود حجمى اندك، كتابى بسيار سودمند و باارزش در موضوع خود مى باشد. اين اثر را استاد عامر انصارى هندى به عربى و دكتر سيدمرتضى آيت اللَّه زاده شيرازى به فارسى ترجمه كرده اند. ] مؤلف نخست در چگونگى جمع آورى نهج البلاغه و اثبات استناد كلمات نهج البلاغه به حضرت امير مباحثى را مطرح كرده و به شبهات اين عرصه پاسخ گفته است و آن گاه، مدارك نهج البلاغه را از منابع مختلف شيعى و سنى معرفى كرده است.

3. مصادر نهج البلاغه فى مدارك نهج البلاغه، اثر هبةالدين شهرستانى. وى در اين كتاب براى جمع آورى همه اسناد و مدارك نهج البلاغه تلاش نموده است. [ اين كتاب به چاپ نرسيده است. ]

4. پژوهشى در اسناد و مدارك نهج البلاغه، سيد محمدمهدى جعفرى. [ انتشارات قلم، 1356 ش، 223 ص. ] اين كتاب در دوازده بخش تنظيم شده و شامل مباحثى چون: زندگى نامه امام، خطبه در صدر اسلام، اظهارنظر مورخان درباره مدارك و اسناد نهج البلاغه، مدارك خطبه ها و نامه ها و حكمت ها از منابع معتبر شيعى، و معرفى منابع و اسناد و روات، مى باشد.

5. بحثى كوتاه پيرامون مدارك نهج البلاغه، [ رضا استادى، قم 1396 ه، 143 ص. ] رضا استادى. در اين كتاب نيز درباره مدارك خطبه ها، نامه ها و كلمات قصار نهج البلاغه بحث شده و فقط مدارك قبل از سال 400 ه مورد بررسى قرار گرفته است.

6. مصادر نهج البلاغه، اثر عبداللَّه نعمه. [ بيروت، 1392 ه. ] مؤلف در اين كتاب تلاش كرده است تا مدارك همه نهج البلاغه را استخراج نمايد. وى قبل از ورود به بررسى و كشف مدارك، در فصل اول كتاب، به طور گسترده و مشروح به اشكالات و شبهات، پاسخ داده و سپس در مقام ارائه يك پاسخ جامع و عينى، مدارك نهج البلاغه را به طور كامل معرفى كرده است.

7 و

8. دو كتاب اسناد و مدارك نهج البلاغه و روات و محدثين نهج البلاغه، [ اين دو كتاب را مؤسسه تحقيقاتى اميرالمؤمنين در ضمن مجموعه آشنايى با نهج البلاغه به چاپ رسانيده است. ] اثر مرحوم محمد دشتى. مؤلف در اسناد و مدارك نهج البلاغه، 283 مصدر براى كلمات على "ع" در نهج البلاغه ذكر كرده و به ترتيب نهج البلاغه، مصادر و مآخذ كلام حضرت را نشان داده است. مؤلف همچنين بخشى از كتاب المعجم المفهرس لألفاظ نهج البلاغه را نيز به ذكر مصادر و مآخذ خطب و رسايل اختصاص داده است.

9. بررسى اسناد و مدارك نهج البلاغه، سيدجواد مصطفوى.

10. استاد حسن زاده آملى از كسانى است كه بر اين امر همت گمارده و بسيارى از مآخذ و مدارك نهج البلاغه را از جوامع روايى، كتب سير و غزوات و مجموعه هاى علمى به دست آورده است. در پژوهش ايشان منابع قبل از سيد رضى در نظر بوده است. ايشان قسمت هايى از اين تحقيق را در كتاب مواضع مختلف تكملة منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغه كه در پنج جلد تدوين و چاپ شده است، آورده اند. [ ر.ك: حسن زاده آملى، حسن، انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه، ص 36؛ همو، 'مقدمة فى مصادر نهج البلاغه'، مجله تراثنا، شماره 5، ص 12 - 24؛ همو، مقاله 'الفوائدالمهمة حول اسناد نهج البلاغه'، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، ش 25، ص 162 -

167. ترجمه اين مقاله در نهج البلاغه از منظر فرزانگان، ص 45 - 60 به چاپ رسيده است. ]

11. نهج السعادة فى مستدرك نهج البلاغه، محمدباقر محمودى. مؤلف در اين كتاب ضمن اين كه مستدركى بر نهج البلاغه نگاشته، در پى جمع آورى مدارك نهج البلاغه از منابع روايى و تاريخى نيز بوده است.

12. مصادر نهج البلاغة و اسانيده، سيد عبدالزهراء حسينى خطيب. [ اين كتاب در چهار مجلد به چاپ رسيده است. ] مؤلف با همتى بس والا به جمع آورى همه مدارك نهج البلاغه روى آورده و انصافاً از تمام نويسندگان اسناد و مدارك نهج البلاغه، گوى سبقت را ربوده است. وى مصادر نهج البلاغه را به چهار بخش تقسيم مى كند: الف. مصادرى كه قبل از سال 400 ق تأليف شده و الآن نيز در دسترس است؛ ب. مصادرى كه قبل از نهج البلاغه تأليف شده و باواسطه از آن نقل شده است؛ ج. مصادرى كه پس از سيد رضى نگارش شده ولى سخنان حضرت را با اسنادى متصل نقل كرده است كه در آن، طريق سيد رضى قرار ندارد؛ د. مصادرى كه پس از سيد رضى تأليف شده و كلام حضرت را متفاوت با آن چه در نهج البلاغه آمده، نقل كرده است. نويسنده از 114 مصدر نام برده و بدان ها ارجاع داده است. [ ر.ك: قنبرى، بخش على، 'ريشه برجا است، معرفينامه مصادر نهج البلاغه'، ماهنامه كتاب ماه دين، شماره 41 ص 11 - 17.]

مستدركات نهج البلاغه

اولين كسى كه تصميم داشته است تكمله و مستدرك بر نهج البلاغه بنويسد، خود شريف رضى بوده كه چون احتمال مى داده است برخى از سخنان حضرت على "ع" به دست او نرسيده باشد، برگ هايى از نسخه نهج البلاغه خود را سفيد باقى گذاشت تا آن چه از كلمات حضرت بعدها به دستش برسد، انتخاب و به نهج البلاغه اضافه نمايد.

پس از او، جمعى از عالمان تلاش كرده اند تا سخنان و نامه هاى اميرمؤمنان "ع" را كه در كتاب هاى مختلف آمده و در نهج البلاغه نيامده است، گردآورى كرده، بر نهج البلاغه بيفزايند و بر آن مستدرك بنويسند. از تأليفات كهن در اين باب، جز نامى در كتاب ها باقى نمانده است. برخى از تأليفات جديد در اين زمينه، ارزنده است و در ذيل، اسامى آن ها آورده مى شود:

1. التذييل على نهج البلاغه، تأليف عبداللَّه بن اسماعيل حلبى، مشهور به ابن حلبى، در قرن پنجم هجرى است كه ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه از او و كتابش ياد كرده است؛

2. ملحق نهج البلاغه، اثر احمد بن يحيى بن احمد بن ناقه. وى خطبه هايى را كه شريف رضى در نهج البلاغه نياورده، در سال 729 ق گردآورده است؛ [ نسخه اى از ملحق نهج البلاغه، به شماره 1860 در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است. ]

3. النهج القويم فى كلام أميرالمؤمنين، گردآورده سيدخلف بن عبدالمطلب مشعشعى حويزى "1074 ق" ؛

4. مستدرك نهج البلاغه، اثر شيخ هادى كاشف الغطاء "1361 ق" كه به چاپ رسيده است؛

5. نهج الفصاحه، از سيدكاظم كفايى؛

6. مصباح البلاغة فى مشكوةالصياغه، تأليف سيد حسن ميرجهانى طباطبايى كه در دو مجلد به چاپ رسيده است؛

7. نهج البلاغةالثانى، نوشته شيخ جعفر حائرى كه در سه جلد در سال 1410 ق به چاپ رسيده است؛

8. نهج السعاده فى مستدرك نهج البلاغه، اثر گرانقدر محمدباقر محمودى كه تا به حال هشت مجلد آن به چاپ رسيده و تعداد مجلدات آن به سيزده جلد خواهد رسيد؛

9. تمام نهج البلاغه، از سيدصادق موسوى كه در بيروت و مشهد به چاپ رسيده است.

افزون بر نمونه هاى مذكور، برخى از كاتبانِ اهل تحقيق در برخى از نُسخ نهج البلاغه، كلمات و نامه هاى امام على "ع" را كه در نهج البلاغه موجود نبوده است، در آخر نسخه خود كتابت كرده اند. [ درباره مستدركات نهج البلاغه ر.ك: دلشاد تهرانى، مصطفى، چشمه خورشيد، ص 385 - 387؛ دانشنامه امام على "ع"، مقاله 'مستدركات نهج البلاغه'. ]