عهد قاجار

عهد قاجار. ونسا مارتین. حسن زنگنه. ویراستاران: احمدرضا قائم‌مقامی و مهدی نوری تهران: نشر ماهی. چاپ اول: پاییز 1390. 2000 نسخه. 296+4 صفحه. 7500 تومان.

نشر ماهی مجموعه‌ی ارزشمندی را در حوزه‌ی تاریخ گردآورده و منتشر کرده است؛ که شامل حوزه‌های مختلف تاریخی می‌شود. از این میان به کتاب‌هایی چون «ورشو 1920» از آدام زامویسکی با ترجمه‌ی کاوه بیات و «ایران و جنگ جهانی اول» نوشته‌ی تورج اتابکی، با ترجمه‌ی حسن افشار می‌توان اشاره کرد. مجموعه‌ی نسبتن خوبی که قرار است ادامه هم داشته باشد.

در مورد عهد قاجار باید به این نکته اشاره کرد که برای نخستین بار با عنوان «دوران قاجار: چانه‌زنی، اعتراضی و حکومت در سده 19 در ایران» با ترجمه افسانه منفرد توسط نشر اختران در سال 1386 منتشر شده است .

گاهی پیش می‌آید که از یک کتاب، دو یا چند ترجمه موجود باشد، ولی نکته این‌جا است که از یک‌سو در چه شرایطی وجود چند ترجمه از یک کتاب واحد، به آن کتاب و خواندنش کمک می‌کند و از سوی دیگر، ترجمه‌های متعدد آن کتاب، چه چیزی را بر حوزه‌ی فرهنگ و نشر و همچنین بازار کتاب می‌افزاید.

و مساله‌ی بعدی در مواجه با کتاب‌هایی که شخص نویسنده یا پژوهش‌گر از خارج از بافت فرهنگی و زیست آن کشور و ملیت، به مطالعه‌ی آن می‌پردازد و بدون تجربه‌ی زیسته در آن فضا و بدون درک بی‌واسطه از جنبه‌های مختلف آن زیست اجتماعی – فرهنگی، سعی در شناخت و تحلیل آن دارد. حالا در عهد قاجار، خانم مارتین قدم در راهی سخت گذاشته است؛ اگرچه ونسا مارتین ابزار کار را در دست دارد، ولی این واقعیت وجود دارد که عهد قاجار برای او واقعیت تجربه‌شده و از آن مهم‌تر موثر در اکنون شخص او نیست.

ونسا مارتین، پژوهشگر و نویسنده این كتاب، از اساتید تاریخ خاورمیانه در موسسه پژوهشی روبال هالووی دانشگاه لندن است. او همچنین از اعضای هیأت سردبیری انجمن سلطنتی مطالعات آسیایی است و ریاست كمیته انتشارات موسسه بریتانیا را نیز بر عهده دارد.

وی پیش از این هم كتاب‌های دیگری درباره‌ی تاریخ معاصر ایران نوشته است كه به‌طور عمده حاكی از بروز تغییر در زاویه نگرش پژوهشگران تاریخ معاصر ایران است.

پس از مقدمه‌ی مترجم، متنی با عنوان «سپاسگزاری» آمده است که در آن فهرستی از نام‌ها و موسسه‌ها به چشم می‌خورد که نویسنده از ایشان سپاسگزاری کرده است. در صفحه‌ی 11، پیشگفتار مولف برای خوانندگان فارسی زبان می‌آید که او خود در این متن کتاب را این‌چنین معرفی کرده است:

«کتاب حاضر کتابی است با آرایی تازه راجع به دولت و جامعه‌ی ایران در دوره‌ی قاجار و علی‌الخصوص پژوهشی ست گسترده درباره‌ی گروه‌های اجتماعی فروتر از اعیان در خلال سال‌های 1250 تا 1313. در این اثر نشان داده می‌شود که این گروه‌ها اگرچه بالنسبه فاقد قدرت بودند، اما برای دستیابی به اهداف خود از شیوه‌هایی جهت مذاکره و چانه‌زنی با دولت بهره می‌جسته‌اند؛ نشان می‌دهد که چگونه تمام اقشار در جامعه‌ی شهری درگیر بوده‌اند و به‌خصوص نشان می‌دهد که چگونه مردم مبارزاتشان را علیه مقامات دولتی سازمان می‌داده‌اند.» ⁽¹⁾

کتاب خانم مارتین شصت سال از تاریخ ایران را مورد بررسی قرار می‌دهد؛ زمان بین جلوس محمدشاه در سال 1250 تا مرگ ناصرالدین‌شاه در سال 1313 در این کتاب بازتاب یافته است.

یکی از نکته‌های مهم در عهد قاجار، پرداختن به نقش گروه‌های فاقد قدرت است؛ خانم مارتین چهار گروه زنان، لوطی‌ها، سربازهای عادی و در نهایت، گروه برده‌های سیاه را مورد بررسی قرار داده است.

در صفحه‌ی 126 عهد قاجار در مورد گروه زنان می‌خوانیم:

«در ایران عصر قاجار وضع زنان در مقایسه با مردان به‌طور قطع وضع نامطلوبی بود. منصوره اتحادیه در پژوهش خود درباره‌ی جامعه‌ی تهران در سال 1269 قمری متذکر می‌شود که حداکثر یک درصد زنان صاحب خانه بوده و درصدی که مالک مغازه بوده‌اند حتی از این هم کمتر است. سهم‌الارث یک دختر نصف برادرانش بود و زنی که دارای فرزند بود یک‌چهارم  و زنی که فرزند نداشت یک‌هشتم از دارایی شوهر ارث می‌برد.»

باز هم در همین زمینه می‌خوانیم:

«براساس اسناد و شواهد موجود نمی‌توان گفت که آیا بین قرن 12 و اواخر قرن 13 فرصت‌های زنان برای بیرون آمدن از خانه بیشتر شده بوده است یا نه. عموما کارهای زنان تحت نظارت و مراقبت بود و به‌جهت ایمنی پس از غروب آفتاب از خانه خارج نمی‌شدند.»

ونسا مارتین در ادامه می‌گوید:

«در دخالت زنان در امور سیاسی که موضوع مطالعه‌ی ماست، عنصری از شور و هیجان وجود داشته که زنان غیرشهری را هم شامل می‌شده است.»

به‌غیر از مقدمه‌ی مترجم، سپاسگزاری، پیشگفتار مولف برای خوانندگان ایرانی و مقدمه؛ این کتاب شامل 9 فصل است که بعد از این فصل‌ها، نتیجه‌گیری، یادداشت‌ها، کتابنامه و نمایه‌ها نیز در پی می‌آیند.

پی نوشت ها:

(1)    صفحه ی 11