اسماء و صفات خدا در قرآن

ما كان عمران ذاغش و لا حسد

و لا رهیبة الا سید صمد

(عمران هیچ‏ گاه صاحب غش و رشك و ترسناك نبود جز اینكه او بزرگوارى بود كه همه او را قصد مى‏كردند).

نتیجه اینكه: خدا آن بزرگوارى است كه همه خلائق از جن و انس به او روى مى‏آورند و حاجت ها را در خانه او پیاده مى‏كنند و در سختى‏ ها به او پناه مى‏برند.[2]

هرگاه خدا پدید آرنده همه هستى‏هاست و تمام هستى به وجود او قائم مى‏باشد، قطعا هر چیزى در ذات و صفت ‏خود، به او نیازمند بوده و ناچار است او را قصد كند و بار نیاز را به درگاه او پیاده برد؛ چرا چنین نباشد در حالى كه به حكم «... الا له الخلق و الامر ...» (اعراف، آیه: 54) (آفرینش و تدبیر از آن اوست). و به مضمون «و ان الى ربك المنتهى‏» (نجم، آیه: 42) (همه‏چیز به سوى پروردگارت باز مى‏گردد).

علت اینكه لفظ «صمد» در آیه با (الف و لام) وارد شده این است كه دلالت ‏بر حصر كند، زیرا در واقع جز او مسؤول و مقصودى نیست و تمام درخواست ها به سوى او منتهى مى‏شود. و هر نوع سببى در این راه جنبه تبعى دارد.

در اینجا سؤالى مطرح است كه چرا در آیه دوم از سوره توحید لفظ جلاله تكرار شده و از ضمیر و یا نظیر آن استفاده نشده است، چنان‏كه مى‏فرماید: «قل هو الله احد؛ الله الصمد ...» در حالى كه مى‏توانست ‏بگوید: «و هوالصمد یا الله احد صمد».

شاید هدف از تكرار لفظ جلاله این است كه هر یك از دو جمله در معرفى خدا كافى است؛ ‏شاید علت اینكه احد نكره آمده، در مقابل صمد كه به صورت معرفه است، این است كه مصداق «احد» در حقیقت منحصر به خدا است و جز او كسى «احد» نیست، درحالى كه صمد به معنى مسؤول و مرجع به ظاهر متعدد است و براى نفى تعدد ظاهرى لفظ «صمد» با الف و لام وارد شده كه بر حصر دلالت كند؛ در حالى كه یك چنین ضرورت در «احد» نبوده و «احد» در ظاهر و واقع یكى بیش نیست. و در هر حال اگر «احدیت‏» صفت ذات او است، صمد از صفات فعل او بشمار مى‏رود.

در این‏جا مفسران و محدثان براى لفظ «صمد» معانى به ظاهر گوناگونى نقل كرده‏اند كه اكثر آنها به معنى واحد برمى‏گردد. اكنون به یك رشته از معانى كه در روایات وارد شده و غالبا از لوازم معناى واقعى صمد بشمار مى‏روند، اشاره مى‏كنیم:

1 - در روایتى از امام حسین علیه السلام چنین وارد شده:

«الصمد الذی قد انتهى سودده و الصمد الذی لا یاكل و لا یشرب، و الصمد الدائم الذی لم یزل و لا یزال، الصمد الذی لا جوف له و الصمد الذی لا ینام‏».[3]

(صمد كسى است كه در نهایت‏ سرورى و بزرگى باشد و نیز كسى كه نمى‏خورد و نمى‏آشامد، و نیز كسى كه پیوسته بوده و خواهد بود، صمد كسى است كه تو خالى نیست و صمد آن است كه نمى‏خوابد).

اهل بصره به حضور حسین بن على علیه السلام نامه نوشتند و از او درخواست كردند «صمد» را تفسیر كند، حضرت در پاسخ آنان نوشت: در تفسیر قرآن و تعیین مراد آن خوفى نكنید و در آن به مجادله برنخیزید و بدون دانش صحیح سخن نگوئید، از جدم رسول خدا شنیدم كه مى‏گفت: هركس قرآن را بدون دانش صحیح تفسیر كند، جایگاهى از آتش براى خود فراهم آورده و خدا در قرآن صمد را تفسیر كرده است، و جمله‏هاى: «لم یلد و لم یولد» تا آخر تفسیر صمد است.[4]

2 - «محمد حنفیه‏» مى‏گوید: «الصمد القائم بنفسه، الغنی عن غیره‏»[5] (صمد كسى است كه قائم به ذات و بى‏نیاز از دیگرى باشد).

3 - از امام زین‏العابدین علیه السلام نقل شده است كه فرمود:

«الصمد الذی لا شریك له و لا یؤوده حفظ شئ و لا یعزب عنه شئ‏»[6] (صمد كسى است كه شریكى ندارد، نگهداری چیزى مایه زحمت او نیست و چیزى از او پنهان نمى‏باشد).

در برخى از كلمات «الصمد المتعال عن الكون والفساد»[7] (صمد موجودى است كه تغییر و تبدیل نپذیرد).

ناگفته پیداست ‏برخى از این معانى، معنى مستقیم صمد نبوده و در كتب لغت از این معانى خبرى نیست، فقط از میان این معانى مى‏توان دو تفسیر را: تفسیر به معنى واقعى صمد دانست، یكى همان سیادت پایان‏ناپذیر، و دیگرى موجودى كه نه زائیده و نه زائیده شده است و اگر در برخى از روایات به «مصمت‏» و بى‏جوف تفسیر شده، مقصود همین است.

نویسنده:

آیة‏الله جعفر سبحانى

پی نوشت ها

[1]- توحید، صدوق، ص‏197.

[2]- كافى، ج‏1، ص 124.

[3]- كتاب توحید صدوق، باب معنى (قل هوالله احد)، روایات 3، 4، 5.

[4]- همان

[5]- همان

[6]- كتاب توحید صدق، باب معنى (قل هوالله احد)، روایات 6 و7.

[7]- همان