سرگذشت دراماتیک خمسه نظامی

امروزه خمسه منحصر به فردی از نظامی گنجوی در کتابخانه ملی فرانسه نگهداری می شود که احتمالا در حدود سال 768ه .ق طبع شده و با توجه به سبک نگاره های آن، مربوط به مکتب شیراز   است.
اما آنچه که این نسخه را از بسیاری نسخ دیگر متمایز می کند آن است که برخی از نگاره های آن در حدود سال 906ه . یعنی یک قرن و اندی سال بعد تکمیل و اضافه شد، آن هم نه  در ایران بلکه در استانبول!
این نسخه با شماره نگهداری 580 در کتابخانه فرانسه، کتاب تقریبا قطوری است و 336 برگ دارد. ابعاد کتاب 240 در 170 میلی متر است که در اوراق آن اشعار نظامی با خط نسخ در 21 سطر چهار ستونی نگارش شده اند.
جلد کتاب نیز جالب توجه است: پوست گاو حنابی ابری رنگی دارد که مُهر داغ خورده و همچنین نشان ناپلئون بر روی آن دیده می شود و با حاشیه ای از پوست قرمز زینت شده است.
در اوراق 29 و 92 این کتاب مهری یافت می شود که مزین به نام " محمد محمدی" است. اما در مورد اینکه چطور این کتاب از ایران بیرون رفت و از فرانسه سر درآورد باید گفت در دوران امپراتوری عثمانی و به سال 1097ه . یک فرانسوی آن را به مبلغ هشت پیاستر خریداری کرد و در نهایت در حراج کتابخانه اسقف لوفور دو گومارتن به سال 1148ه . این نسخه خریداری شد و سپس در جریان انقلاب فرانسه، وارد کتابخانه ملی گشت.
این کتاب همانطور که گفته شد مربوط به مکتب شیراز در قرن هشتم است؛ با توجه به یادداشت های حاشیه نویسی شده در کتاب، مشخص شده که در ابتدا قرار بوده این نسخه از خمسه نظامی ٓ به استثنای مخزن الاسرار- تهیه شده و تماما مصور گردد، اما به دلایلی نامعلوم این کار انجام نشد و حدود 25 قسمت مستطیلی شکل در نسخه که برای کشیدن تصویر تعبیه شده بود خالی ماند. در ابتدا تنها 5 لوح مذهب در اوراق 29 پشت، 92پشت، 147 پشت، 209 پشت، و 291 پشت، به سبک رایج در نگارگری  مکتب فارس تصویر شد. با توجه به توضیحات ترقیمه نهایی در ورق 335، رونویسی آخرین منظومه در اوایل ذی حجه 767ه .ق و به دست "محمد عبدالطیف بن محمدالعقاقیری الشیرازی" به پایان رسید. نگارش خسرو و شیرین در همان سال انجام شد. خطاطی این نسخه، بسیار با دیگر نسخ خطاطی شده در دوران حکومت آل مظفر در شیراز شباهت دارد.
با توجه به همین ترقیمه، در ذی قعده 809 هجری، "نورالدین بن قاسم رفاعی" این نسخه را در سلطانیه و به مبلغ هشت سکه حسنه خریده است.
اینکه چطور این نسخه از ترکیه عثمانی سردرآورده همچنان در هاله ای از ابهام قرار دارد اما در حدود قرن نهم، سرلوح ها و آرایه عنوان ها در ورق 1 پشت تا ورق 2پشت به دقت و توسط هنرمندان عثمانی بازسازی و تذهیب شده اند.
در همین دوران نیز چند نگاره به کتاب افزوده شده که سه تصویر از میان آن ها در ورق های 187، 269 پشت، و 298 پشت نا تمام مانده اند. این نقاشی ها که به سبکی کاملا خاص ترسیم شده اند، برای مورخ هنر عثمانی نکات قابل توجهی در خود دارد: تأثیر هنر اروپایی در آن ها کاملا آشکار است و برخی از آن ها به سبب جزئیات خاصی که دارند بسیار درخور هستند؛ مثلا در نقاشی های صفحات 183،192،و200 به سبب نوع معماری تصویر، نقاشی ورق 238 پشت از نظر زره جنگ آوران، نقاشی ورق 105 پشت به جهت تخت روان روی پشت شتر که لیلی در آن نشسته است و نیز نوع پوشش ساربان، نقاشی ورق 57 پشت به سبب کلاهی که بر سر یکی از زنان دیده می شود و در آخر نقاشی ورق 253 پشت به سبب حضور یک "ینی چری" بسیار قابل تأمل است.
به هر روی نکته درخور توجه این است که نسخه ای که در 767 هجری در فارس رونویسی شده، یک قرن و نیم بعد در خاک عثمانی مصور شد. این امر نشانگر علاقه هنر دوستان عثمانی به نسخه هایی است که با دقت در کارگاه های مظفری فارس تهیه می شدند.