تبیان، دستیار زندگی
پیدایش خط در میان جوامع بشری آنقدر اهمیت دارد که آن را مبنای شروع تاریخ قرار داده اند و سرگذشت انسان پیش از اختراع خط را دوران «پیشا تاریخی» یا پیش از تاریخ می خوانند. در این میان، جوامع و تمدن های مختلف سعی کرده اند شیوه نگارش مختص به خود را داشته باشند
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

خطاطی در هفت ‌قاره

پیدایش خط در میان جوامع بشری آنقدر اهمیت دارد که آن را مبنای شروع تاریخ قرار داده‌اند و سرگذشت انسان پیش از اختراع خط را دوران «پیشا تاریخی» یا پیش از تاریخ می‌خوانند. در این میان، جوامع و تمدن‌های مختلف سعی کرده‌اند شیوه نگارش مختص به خود را داشته باشند و آن را با هنر درآمیزند که حاصلش خوشنویسی شد.

بخش هنری تبیان
خطاطی

البته گاهی درک خوشنویسی به عنوان یک هنر دشوار است. خوشنویسی را باید از نگارش ساده مطالب و طراحی حروف و صفحه آرایی متفاوت دانست. همچنین از آنجا که این هنر جنبه هایی از سنت را در دل خود دارد باید آن را تا حدی از تایپوگرافی که مبتنی بر ارزش های گرافیکی مدرن و کارهای چاپی است متمایز کرد. خوشنویسی تقریبا در تمام فرهنگ ها به چشم می خورد، اما در مشرق زمین و بخصوص در سرزمین های اسلامی جایگاه ویژه ای دارد. در ادامه نگاهی به هنر خوشنویسی در فرهنگ ها و کشورهای گوناگون خواهیم انداخت.

خوشنویسی غربی

خوشنویسی غربی، هنر نوشتاری زبان لاتین و تا اندازه ای زبان های یونانی و سیریلیک است. هر چند ریشه خوشنویسی غربی را باید در یونان و روم باستان جستجو کرد، اما کلیسا بیشترین نقش را در توسعه آن داشت. نسخه نویسی از روی عهد عتیق و جدید سبب شد تا کلیسا خوشنویسی را به کار بندد. با وجود این، خوشنویسی در اروپا یک هنر فرعی و وابسته به کتابخانه ها و محافل مذهبی بود، تا جایی که واژه خوشنویسی (Calligraphy) در غرب از قرن پانزدهم میلادی وارد دایره لغات فرهنگ های لاتینی شد و تنها پس از قرن نوزدهم به عنوان یک اصطلاح شناخته شده مطرح شد.

همان زمان ها یوهان گوتنبرگ صنعت چاپ را براساس حروف چینی گوتیک راهبان اختراع کرد. این تکنیک جدید چاپ شغل و حرفه راهبان را مورد تهدید قرار داد. اگر چه همزمان با رواج و رونق گرفتن انواع هنرها در طول دوره رنسانس اروپا هنر خوشنویسی همچنان مورد تقاضای زیادی بود. با این همه، پس از آن هنر خوشنویسی در اروپا رو به افول بود. ویلیام موریس شاعر و هنرمند بریتانیایی قرن 19 با ابداع قلم هایی با نوک هایی جدید توانست هنر خوشنویسی را به جایگاه گذشته خود بازگرداند.

خوشنویسی در جهان اسلام

خوشنویسی را می توان شاخص ترین هنر در پهنه سرزمین های اسلامی دانست که زبان هنری مشترک برای تمامی مسلمانان است. آنها خط زیبا را نه تنها در نسخه پردازی قرآن، بلکه در بیشتر هنرها به کار می بردند.

پس از گسترش اسلام، خط عربی جای خطوط قدیمی را در قلمرو سرزمین های اسلامی گرفت و این خط که پیش از ظهور اسلام نگارشی ساده و کاربردی محدود داشت، بسرعت با خطوط دیگر درآمیخت و به کمال رسید. به دلیل محدودیت نسبی دیگر هنرها همچون نقاشی، مجسمه سازی و موسیقی، هنر خوشنویسی یا خطاطی در کشورهای اسلامی به عنوان والاترین هنر مورد توجه قرار گرفته است.

در قرون اولیه هجری، خطی به نام کوفی برای تحریر قرآن پدید آمد. پس از قرن پنجم هجری، خط کوفی تقریبا جای خود را به خط نسخ داد که حروف آن برخلاف حروف زاویه دار کوفی منحنی و قوس دار است. پس از آن نیز انواع دیگری از خط همچون ثلث، نستعلیق و... پدید آمد. در سراسر کشورهای اسلامی و در طول 14 قرن تاریخ آن هنرمندان زیادی در ارائه آثار ارزشمند خوشنویسی درخشیدند که عمده آنها برخاسته از تمدن های ایران، عثمانی و شبه قاره هند بودند.

خوشنویسی هندی

خوشنویسی از زمان های دور در هند مرسوم بوده است. بیشتر متون خوشنویسی شده در هند، به متون سانسکریت باستان یا هندوئیسم و متون آیین های چین و بودایی یا به خوشنویسان ایرانی و پیروان آنها تعلق داشته است. خوشنویسی های سانسکریت که بر برگ پالم نوشته می شد به مناطق مختلفی ازجمله بالی فرستاده می شد.

تاثیر خوشنویسی و زبان فارسی را بر خوشنویسی هندی نمی توان انکار کرد تا آنجا که بر متون کلاسیک و افسانه های هندی چون رامایانا نیز تاثیر گذاشت. از اواسط سده دهم هجری مهاجرت شاعران و خوشنویسان ایرانی به شبه قاره هند افزایش یافت و در سده یازدهم هجری به اوج خود رسید.

از سده شانزدهم میلادی، سیک ها نقش مهمی در تاریخ خوشنویسی هند داشته اند. آنها متون مقدس خود را خوشنویسی می کردند. در این میان، می توان به گورو گرانت صاحب از رهبران مذهب سیک اشاره کرد که کتاب های مذهبی سیک را خوشنویسی و تذهیب می کرد.

خوشنویسی گرجی

روش های خوشنویسی گرجستان دارای صدها سال سابقه است. کتاب های دستنویس گرجی متعلق به قرون اولیه میلادی، از گنجینه های ملی و فرهنگی این کشور به شمار می آیند. مسیحیت در ادبیات گرجی نقشی مهم داشته است و این راهبان کلیسای ارتدوکس گرجستان بوده اند که با نسخه برداری کتاب های مذهبی و نوشتن تاریخ گرجستان، خوشنویسی و خط گرجی را زنده نگاه داشته اند.

خوشنویسی چینی

خوشنویسی چینی شکلی از خوشنویسی است که به طور گسترده در چین و حوزه های فرهنگی چینی شامل ژاپن، تایوان، کره و ویتنام رواج دارد. در واقع سنت خوشنویسی شرق آسیا از چین سرچشمه گرفته و توسعه یافته است. خوشنویسی چینی شباهت نزدیکی به نقاشی با جوهر دارد که در فرهنگ چینی رایج است، چرا که هر دوی آنها با استفاده از ابزارها و تکنیک های مشابه انجام می شود. از سوی دیگر، نقاشی چینی و خوشنویسی آن با تاکید بر حرکت و پویایی، خود را از هنرهای دیگر متمایز می کنند.

ریشه خوشنویسی در چین به قرن ها پیش از میلاد می رسد، زمانی که تصویرنگاشت ها را برای امور مذهبی روی استخوان می نوشتند. درقرن سوم پیش از میلاد، لی سی که نخست وزیر دربار پادشاهی سلسله کین بود نوشتار استانداردی ارائه کرد. او شکلی از تصویرنگاشت را تصویب کرد که باید در اندازه های مربع های یکنواخت و تنها با هشت ضربه قلم نوشته شوند. او همچنین مشخص کرد که نوشته ها از بالا به پایین و از راست به چپ نوشته شوند.

پس از گسترش اسلام، خط عربی جای خطوط قدیمی را در قلمرو سرزمین های اسلامی گرفت و این خط که پیش از ظهور اسلام نگارشی ساده و کاربردی محدود داشت، بسرعت با خطوط دیگر درآمیخت و به کمال رسید. به دلیل محدودیت نسبی دیگر هنرها همچون نقاشی، مجسمه سازی و موسیقی، هنر خوشنویسی یا خطاطی در کشورهای اسلامی به عنوان والاترین هنر مورد توجه قرار گرفته است.

خوشنویسی ژاپنی

شودو هنر خوشنویسی زبان ژاپنی است. خوشنویسی سنتی چینی در حدود 600 پس از میلاد به ژاپن راه یافت و تا امروزه تمرین و تغییر شکل آن ادامه یافته است. قدیمی ترین متن خوشنویسی شده ژاپنی در هاله نور مجسمه یاکوشی نیورای در معبد هوریو ـ جی قرار دارد. برای مدت زمان طولانی، وانگ ژی چی، هنرمند خوشنویس چینی قرن چهارم میلادی الگوی خوشنویسان در ژاپن بود، اما پس از پدید آمدن حرف های ژاپنی هیراگانا و کاتاکانا، سامانه نگارش زبان ژاپنی گسترش یافت و خوشنویسان ژاپنی سبک هایی ویژه ژاپن پدید آوردند.

در خوشنویسی جدید ژاپنی مجموعه ای از ابزارها را بکار می برند. از ابزارهای سنتی آن می توان به جوهر جامد، واشی (کاغذ سنتی ژاپنی)، سنگ جوهر که آن را ساییده و با آب مخلوط می کنند، وزنه کاغذ برای نگه داشتن کاغذ، پارچه برای گذاشتن زیر کاغذ تا جوهر از پشت کاغذ بیرون نزند و قلم مو اشاره کرد. در هنگام آماده کردن، آب را بر سنگ جوهر می ریزند و با جوهر جامد می سایند تا جوهر مایع پدید آید. قلم موها در اشکال و اندازه های گوناگون و بیشتر از موی زبر حیوانات ساخته می شوند.امروزه خوشنویسی یکی از درس های مدارس ابتدایی در سیستم آموزشی اجباری ژاپن است. البته در دبیرستان، خوشنویسی یکی از دروس اختیاری هنر به شمار می رود.

خوشنویسی کره ای

حروف چینی در اوایل قرن های دوم و سوم میلادی به همراه گسترش بوداگرایی به کشور کره وارد شد. در قرن هشتم میلادی کیم سانگ استاد خوشنویسی در کره به شهرت رسید و آثار او را با کارهای وانگ ژی چی چینی مقایسه می کردند.

در قرن چهاردهم، سبک های منحنی دار ژائو منگفو در کره رواج یافت. در این سال ها بود که خوشنویسی کره ای به سمت رسمی شدن پیش رفت. با وجود این، کیم جونگ هی خوشنویسی کره ای را در اوایل سده نوزدهم با پدید آوردن سبک جوسا دگرگون کرد. خوشنویسی کره ای با خط هانگول یا هانجا نوشته می شود. از آنجایی که در سال های 1910 تا 1945 در مدارس حروف چینی را به کار می بردند از خوشنویسی با حروف هانجا استفاده می شد. پس از آن با افزایش ناسیونالیسم ملی، به کارگیری هانگول بیشتر شده و کارهای بیشتری با آن پدید آمد.

خوشنویسی تبتی

در تبت همچون دیگر بخش های آسیای شرقی، اشراف و لاماهای بلندمرتبه قابلیت های بالایی در خوشنویسی داشته اند، بااین تفاوت که در تبت برخلاف چین، ژاپن و کره، برای خوشنویسی از قلم نی استفاده می کنند، نه قلم مو. بجز این مساله، تاثیر این هنر از خوشنویسی های شرق آسیا محسوس است و حتی در برخی مواقع برخلاف دیگر خطوط برهمایی، آزادی جریان خط را در آن می توانیم ببینیم. بیشتر رسوم خوشنویسی تبتی از متون مذهبی سرچشمه گرفته و بیشتر خوشنویسی قدیمی با زمینه های رهبانی همراه است.

خوشنویسی مغولی

نوشته های مغولی را از بالا به پایین و از راست به چپ و به صورت موافق عقربه های ساعت می نویسند. برای نوشتن آن همچون خطوط آسیای شرقی، قلم مو به کار می برند.

قدمت نگارش و نامه نویسی در بین قوم مغول به حدود 1200 میلادی می رسد که قوم مغول بر اویغور چیره شد و از خط آنان برای نوشتن زبان خود استفاده کرد. در سرزمین مغولستان سنگ نگاره ها و کتیبه های بسیاری با خط مغولی وجود دارد. از نمونه های این سنگ نوشته ها می توان به ستون سنگی یادبود چنگیزخان اشاره کرد که در حدود 1224 میلادی نوشته شده است. همچنین نامه های زیادی نیز با خط مغولی از ایلخانان مغولی باقی مانده است.


منبع:بامداد محمدی / جام جم