چادر ، کاخ موقت

در دوران خلفای اسلامی نیز همواره این اشیا حضوری پررنگ داشته اند، بطوری که در کتب تاریخی به جای مانده از آن دوران می توان توصیفاتیی از اندازه و ابعاد و جنس و رنگ آنها یافت.

برای نمونه یکی از گرانبهاترین اشیا در خزانه خلفای فاطمی در قاهره، چادرها بودند. برای حمل یکی از چادرهای آن ها به یک صد شتر نیاز بود؛ چادر دیگری نیز در این دربار موجود بود که آن را "مهلک" می نامیدند، زیرا هر بار که می خواستند آن را برپا کنند، دست کم دونفر کشته می شدند!

ابن خلدون، فیلسوف و مورخ شمال آفریقا در قرن هشتم هجری ، چادرها را یکی از مظاهر قدرت و شکوه سلطنتی می دانست. مطمئنا آن ها از برخی لحاظ مثل کاخ بودند.

به گفته "کلاویو" سفیر کاستیل، یکی از چادرهای تیمور که در دشت "کانی گیل" در حومه سمرقند ، بر افراشته می شد، آن قدر بزرگ بود که ده هزار نفر را در خود جای می داد. کلاویو که در سال 1404م. در سمرقند بود، توصیف کرده است که چادرهای دیگر تیمور دارای چند دروازه ، سقف گنبدی، ایوان فوقانی، برجک و کنگره هایی هستند. این چنین توصیفاتی ، اگر هم با اغراق هم همراه باشد باز نشان از بزرگی و عظمت این دست سازهای بشری می دهد.

هزینه زیادی برای اسباب داخل چادر صرف می شد؛ این وسایل شامل فرشینه هاف پارچه های ابریشمی و زردوزی بود. جالب است بدانید تیمور که در میان مغول های صحرانشین جغتای بزرگ شده بود، کاخ خود در سمرقند ، یعنی "گوگ سارای" را به سطح یک انباری و زندان تنزل داد. زیرا همواره چادر را محل اصلی زندگی می دانست. نقاشی های مصور قرن 9 هجری قمری نیز گواه کافی برای استفاده تیموریان از فضای باز را فراهم می کند.

بسیاری از پربهاترین آثار باقی مانده از خاورمیانه قدیم ممکن است برای استفاده در فضای باز طراحی شده باشند، به عنوان نمونه، قالی معروف اردبیل که در حال حاضر در موزه ویکتوریا وآلبرت لندن نگهداری می شود، بسیار بزرگ تر ار آن است که در هریک از اتاق های زیارتگاه معروف اردبیل یعنی مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی قابل استفاده باشد؛ این قالی حدود 11 متر طول و بیش از 5متر عرض دارد. از این قالی احتمالا برای ضیافت های برگزار شده در فضای باز استفاده می شد.

قالی های ایرانی ویژه باغ که برخی از بهترین نمونه های آن ها از قرن 10 به بعد برجای مانده، تصاویر خیالی باغ ها را با مسیرها، آبراهه ها ، درختان و گل ها نشان می دهد؛ این امر ممکن است در مقیاسی کوچک تر تقلیدی از باغ هایی باشد که این فرش ها در آن ها گسترده می شد. به علاوه ، بسیاری از کارهای فلزی خاتم کاری شده و با کیفیت بالا که در اواخر دوران قرون وسطا در سوریه و مصر مملوک می شد، جهت استفاده در غذاخوری های فضای باز ساخته شده بود.

تمامی موارد گفته شده در بالا موید این نکته است که در ادوار پیش از این و در بلاد اسلام ، از ایران و سمرقند گرفته تا سوریه و مصر ، چادر و خیمه نقشی اساسی در میان ابزار زندگی بازی می کرد و به همین دلیل در میان بزرگان، متمولان ،شاهزادگان و سلاطین و ملوک عرب نیز استفاده از چادرهای پرابهت ، با ابعادی بزرگ و تزئیناتی غریب ،امری عادی و شاید الزامی محسوب می شد.

با توجه به سنت های رایج در میان عشایر و استفاده ایشان از سیاه چادر در روزگار فعلی، احتمالا چادر و خیمه های آن دوران نیز مانند زمانه فعلی از موی بز بافته می شد. سیاه چادرها همواره از موی بز بافته می‌شوند و این به چند دلیل مهم است. اول آنکه موی بز خاصیت بسیار مطلوبی برای حفظ آب در مواقع بارندگی دارد و معمولاً آب باران از جداره آن عبور نمی‌کند. دیگر خاصیت موی بز سبک بودن آن است و نسبت به بافته های دیگر جمع آوری و حمل آن راحت تر است.

هرچند بی گمان در چادرهای سلطنتی و برای فضای داخل چادرها از انواع پارچه های رنگی و زربفت ، با رنگهای زنده و شاد استفاده می شده است که در زیر تابش نور خورشید ، زیبایی مسحور کننده می یافتند.

از سویی دیگر با توه به نگاره های بجا مانده از آن دوران، روپوش چادرها نیز به رنگ سیاه ساده و مشابه سیاه چادرهای عشایری نیست، بلکه با انواع نقوش تزئین شده اند و بی گمان این نقوش در هنر پارچه بافی مورد استفاده قرار می گرفته. با این حساب شاید برای زیباتر شدن و افزایش شکوه و عظمت چادرهای سلطنتی، روپوش آنها را از پارچه های گرانبها با رنگهای الوان و نقوش متنوع تهیه می کردند.

نکته دیگر آنکه بی شک برای برافراشتن و تیرک های داخل و خارج چادرها از انواع تیرکهای چوبی استفاده می شده است؛ اما آنچه مسلم است این که با مطرود شدن استفاده از چادر و از میان رفتن سنتهای چادر نشینی از یک سو و عدم نیاز به استفاده چادر و خیمه در سفر از سوی دیگر ، هنر بافتن و تزئین این اقامتگاه موقتی از میان رفت و امروزه چیزی از تکنیک های ساخت و چگونگی برافراشتن آنها برجای نمانده است.

بخش هنری تبیان

هنر اسلامی روبرت ایروین/ ترجمه رویا آزادفر

هنر اسلامی/ باربارا برند/ مهناز شایسته فر

هنر ایران/ آرتور پوپ

مطالب مرتبط:

نمادگرایی در هنر و معماری اسلامی

تزئینات مساجد اسلامی

هنر اسلامی و مذهب

هنر اسلامی و سیاست