نکاتی برای یک رابطه دوستی موفق 

امیرمۆمنان علیه السلام در کلامی می فرماید: <هر که دوستی ندارد، همانند انسانی است که مهم ترین اعضای خود را از دست داده است>.(1) آن حضرت همچنین فرموده است: <ناتوان ترین مردم کسی است که نتواند دوستی برای خود انتخاب کند و ناتوان تر کسی که دوستی را که به دست آورده، از دست بدهد>.(2)

انگیزه انتخاب دوست، رابطه مستقیمی با مدت دوستی دارد. هر گاه دو نفر برای خدا و خدمت به یکدیگر دست دوستی به هم دهند، روز به روز دوستی آن ها تقویت می شود و استواری بیشتری می یابد، ولی زمانی که افراد فقط منافع شخصی و مادی خودشان را درنظر بگیرند، پیوند دوستی شان با یکدیگر سُست و ناپایدار می گردد. امیرمۆمنان علیه السلام می فرماید: <دوست، کسی است که تو را با جانش نگه دارد و بر مال و فرزندان و خاندانش برگزیند>.(3) آن حضرت در سخن دیگری فرموده است: <رفیق، خوب نیست، مگر کسی که در مواقع تهی دستی و در غیاب و حتی پس از مرگ نیز دوست خود را یاری و اسرار او را حفظ کند>.(4)

آینه، هم خوبی ها را نشان می دهد و هم بدی ها را؛ آن هم به همان اندازه واقعی اش، نه کوچک تر و نه بزرگ تر. دوست خوب نیز همواره نقاط قوّت و ضعف انسان را بازگو می کند، تا قوّت ها را تقویت و کاستی ها را از میان ببرد و به این صورت، مسیر رشد و کمال را بپیماید. بدون شک دوستی که اشتباه دوستش را به او تذکر ندهد و به راهنمایی اش نپردازد، او را از گمراهی باز نداشته است.

همچنین، دوستی که نقاط قوّت و خوبی ها را بیش از اندازه بزرگ جلوه دهد، دوستش را گرفتار خودبینی و غرور می کند. بر این اساس، باید در دوستی با چنین افرادی تجدیدنظر کرد. امیرمۆمنان علی علیه السلام می فرماید: <دوستدار تو، تو را از بدی باز می دارد>(5) و <هر کس عیب های تو را بر تو آشکار سازد، دوست توست>(5) و <همواره دوست خود را با پند و اندرز نصیحت کن؛ چه خوب باشد یا زشت>.(5)

دوستی و مودت آداب و مقرراتی دارد که رعایت کردن آن سبب پایداری دوستی می شود. دوستی باید با اعتدال و میانه روی باشد و در بریدن از دیگران نباید همه پل های پشت سر را خراب و جایی برای بازگشت باقی نگذاشت؛ زیرا گاهی به دلیل سوء تفاهم آدمی احساساتی شده و در روابط دوستانه خود با دیگران عاقلانه عمل ننموده و پشیمانی بعدی را موجب می گردد، از این رو علی علیه السلام به امام حسن علیه السلام فرمود: < اگر خواستی از برادرت ببری جایی برای دوستی او نزد خود باقی بگذار که اگر روزی بر وی آشکار گردید، بدان وسیلت بدان تواند رسید>. امام علی علیه السلام در سخن دیگری فرمود: <دوست خود را به اندازه دوست بدار، شاید روزی دشمن تو شود و دشمنت را نیز به مدارا دشمن بدار، شاید روزی دوست گردد>.(8)

امام علی علیه السلام درباره نرمی با کسی که با انسان دشمنی می کند، فرموده است: <با کسی که با تو به درشتی برآید، نرمش کن چه بسا که او با تو نرم شود>.(9) انسان باید آنچنان در روابطش دقت کند که خطا و اشتباهی از او سر نزند که بهانه ای به دست دوست بدهد و موجب بریدن وی گردد. امام علی علیه السلام در این باره فرموده است: <... و باید که نباشد برادر تو قوی تر بر بریدن تو از تو بر پیوستن به او و باید که نباشد برادر مومن بر بدی کردن قوی تز از تو بر احسان نمودن>.(10)

برای تداوم و ثبات دوستی امتحان و آزمایش دوست ضروری است که در روایات زیادی به آن تصریح شده است. علی علیه السلام به این مطلب اشاره کرده و فرموده است: <اطمینان کردن به هر فردی پیش از آزمایش از کوتاهی عقل است>.(11)

هر فردی در مقابل دوستان خود وظایفی دارد که در نظر گرفتن و پای بندی به آن وظایف، در تحکیم دوستی و پیوند و محبت نقش زیادی دارد. امام علی علیه السلام در نهج البلاغه به موارد زیادی از این وظایف که می توان از آن ها به منشور دوستی تعبیر نمود، اشاره کرده است. امام علی علیه السلام درباره پیوند با دوست، هنگامی که از انسان بریده است و مهربانی پیشه نمودن با وی فرموده است: < به هنگام قطع رابطه از ناحیه دوستت تو پیوند نما و هنگام قهر و دوریش، لطف و نزدیکی>(12) و درباره بخشش و عطا نمودن به دوست در هنگامی که وی بخل می ورزد، فرموده است: < هنگامی که برادرت بخل ورزد، از بخشش دریغ مکن>.(13) در مورد نزدیک شدن به دوست در هنگامی که دوست از وی بریده است، چنین فرموده است: < هنگام دوری کردن دوست باید به او نزدیک شوی>.(14)

امام علیه السلام به نرمی کردن با دوست در هنگامی که وی سختگیری می کند، امر می کند و می فرماید: <هنگام سختگیری کردن دوستت با او نرمی کن>.(15) عذرخواهی کردن از دوست در هنگام لزوم، اخلاص و خلوص داشتن در نصیحت، حسن ظن داشتن به دوست و اعتماد نمودن به وی، تسلیت گفتن در مرگ دوستان، پاسخ مناسب دادن به هدایای دوستان و احسان به آن ها، وفادار بودن به دوستان، به تکلف نینداختن خود برای دوست، بدی نکردن به دوستی که باعث خوشحالی شده و ضایع نکردن حق دوست با اعتمادی که به دوستی وی است، از دیگر وظایفی است که در دوستی باید رعایت شود و امام علیه السلام به آن ها اشاره کرده است.

با توجه به اهمیتی که دوستی دارد، به وفاداری نسبت به آن توصیه شده و از افراد خواسته شده است که دوستی را تداوم بخشند و در دوستی خود با دیگران وفادار بمانند. از همین روی در کتب صیغ عقود برای برادری یا دوستی، صیغ خاصی بیان شده است که به وفاداری نسبت به دوستی تا دم مرگ توصیه و تشویق می کنند. امام علی علیه السلام درباره لزوم وفاداری نسبت به دوستی فرموده است: < دوست واقعی کسی است که دوستی و برادری اش را در سه مورد رعایت کند: در هنگام سختی و بلا در نبودن و هنگام غیبت و موقع مرگ>.(16) بنابراین دوستی ایجاب می کند که انسان دوست خود را در هنگام گرفتاری با جان و مال همراهی و در غیبت وی او را از سخنان ناروایی که درباره اش می شنود، حفظ و در هنگام وفات با دعا و استغفار یادش کند.

خوشحال کردن دیگران و ادخال سرور در دل ایشان، از جمله کارهای پسندیده است که در متون اسلامی به صور گوناگون مورد تشویق قرار گرفته است؛ چنان که امام علی علیه السلام فرموده است: <پاداش کسی که تو را شادمان می سازد، بدی کردن به او نیست.(17)

پی نوشت ها :

1. غرر الحکم، ج 2، ص 723.

2. نهج البلاغه، حکمت 12.

3. غررالحکم، ج 1، ص 89.

4. نهج البلاغه، حکمت 129.

5. غرر الحکم، ج 2، ص 613.

6. همان، ص 641.

7. نهج البلاغه، نامه 31.

8. ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 644.

9. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 16، ص 109.

10. نهج البلاغه، نامه 31.

11. همان ، قصار 384.

12. نهج البلاغه، نامه 31.

13.همان.

14. همان.

15. همان.

16.شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، قصار 130.

17. همان، نامه 31.

زهرا رضائیان

بخش نهج البلاغه تبیان