آسیب‌شناسی شعر انتظار
قربان ولیئی، سید عباس سجادی، عباس علی وفایی و غلام‌رضا کافی به آسیب‌شناسی شعر انتظار پرداخته‌اند.
ادبیات فارسی با مفاهیم و مبانی قرآنی و اسلامی پیوند خورده است و ابهام شاعرانه و ملکوتی که در مفهوم انتظار وجود دارد بسیاری از شاعران را به سوی خود جلب می‌کند. مفهوم انتظار انگیزه‌ای برای تحمل زندگی و سختی‌های آن در راه حق ایجاد کرده است و زندگی انسان را هدفمند خواهد کرد. فراز و فرودهای زیادی در اشعار شاعران فارسی‌گو نسبت به فلسفه و اندیشه‌ی انتظار وجود دارد و به مراتب وجودی سرایندگان مربوط می‌شود و در مجموع از مضامین موفق و چشم‌گیر ادبیات فارسی و شعر معاصر محسوب می‌شود.
ولیئی: آثار سفارشی جایگاه شعر انتظار را متزلزل می‌کنند
قربان ولیئی، شاعر و مدرس دانشگاه، معتقد است سفارشی شدن آثار مربوط به حوزه انتظار و مطالعه اندک بسیاری از شاعران در این زمینه، مهم‌ترین آسیب در حوزه شعر انتظار است که کیفیت این آثار را کاهش می‌دهد.
در آثار ادبی گذشته، کم و بیش اشاره‌هایی به موضوع انتظار شده است اما به این صورت و با گستردگی و عمق اکنون، به مسئله انتظار پرداخته نشده بود و بیشتر در 30 یا 40 سال اخیر این گونه ادبی ظهور یافته و فراگیر شده است. بنابراین از نظر کمیت و کیفیت، اشعار انتظار در دوره معاصر جایگاه بالاتری دارند.
اغلب اشعار انتظار در قالب غزل و برخی نیز در قالب قصیده و شعر نو هستند. البته گاهی اشعاری در دیگر قالب‌های شعری نیز دیده می‌شوند.
این که شاعران بیش از پیش متوجه این حوزه مفهومی از ادب آیینی شده‌اند، به نوعی ریشه در شرایط سیاسی و اجتماعی دارد. به عبارت دیگر احساس ضرورت وجود منجی به شدت در وجود مردم و شاعران ریشه دوانده است.
جنبه سفارشی پیدا کردن اشعار، بزرگ‌ترین آفت خلاقیت شاعران است. اخیراً داوری جشنواره شعر انتظار را بر عهده داشتم و متوجه گسترش این موضوع در میان آثار شدم. بر همین اساس به راحتی می‌توانم 60 درصد اشعار این حوزه را فاقد ارزش و جایگاه شاخص بدانم.
اغلب این اشعار تنها یک ارتباط کلیشه‌ای با موضوع انتظار دارند. کمبود مطالعه و آگاهی نداشتن از موضوع حضرت موعود(عج) و دوران و شرایط ظهور از نظر روایات و احادیث، اشعار این حوزه را به آثاری بی‌ارزش که تکرار مکرراتند تبدیل می‌سازد.
در نهایت اغلب اشعاری از این دست، دعوت به ظهور را مطرح می‌کنند و کل مفهوم شعر در چنین مسئله‌ای خلاصه می‌شود. بنابراین تا زمانی که شاعران از نظر آگاهی و اندیشه تسلطی بر این موضوع نداشته باشند، با تکرار و کلیشه روبرو خواهیم بود.
سجادی: صمیمیت بیش از حد به شعر انتظار آسیب می‌رساند
سید عباس سجادی، شاعر آیینی، صمیمیت بیش از حد شاعران در زبان شعری خود را یکی از بزرگ‌ترین آسیب‌های شعر آیینی و به ویژه شعر انتظار می‌داند و معتقد است این صمیمیت نباید سبب شود تا کلماتی یا لحن غیرمحترمانه در شعر به کار گرفته شود.
به طور طبیعی پرداختن به موضوع انتظار و مهدویت در شعر معاصر و به ویژه چند دهه اخیر بیش از گذشته بوده است.
بر همین اساس و به دلیل متفاوت بودن حال و هوای اشعار چه از نظر زبانی و چه از نظر مفهومی نمی‌توان مقایسه دقیقی میان اشعار انتظار در زمان گذشته و معاصر صورت داد.
بنابراین از جهت کمی شعر انتظار در دوره معاصر جایگاه بالاتری از شعر انتظار در زمان گذشته دارد. اما از نظر کیفی بسیار زود است که بخواهیم جایگاه آن‌را بررسی کنیم و این کار نیازمند گذشتن زمان بیشتری است.
صمیمیت بیش از اندازه با موضوع انتظار به شعر آسیب می‌رساند. به عنوان مثال بسیاری از شاعران واژه‌هایی چون «آقا جون» را به کار می‌گیرند و این در شان شعر آیینی و شعر انتظار نیست.
به طور کلی در شعر آیینی و شعر انتظار که از زیرمجموعه‌های آن به حساب می‌آید رعایت ادب و احترام اساسی‌ترین اصل است و نباید احساس نزدیکی به ائمه‌اطهار(ع) سبب شود تا با زبانی غیر شایسته و غیرمحترمانه درباره این افراد به سرایش شعر یا نوشتن هر مطلب دیگری بپردازیم.
وفایی: برداشت‌های شخصی از مهدویت در شعر جایی ندارد
عباس علی وفایی، برداشت‌های شخصی شاعران از موضوع مهدویت و جاری ساختن آن‌ها در قالب تصاویر شعری در سروده‌های خود را اساسی‌ترین آفت شعر انتظار می‌داند؛ چرا که به باور او این برداشت‌های بدون بنیان تاریخی و اعتقادی صحیح به رواج خرافات در شعر منجر می‌شوند.
به طور طبیعی در چند دهه گذشته تجلی شعر انتظار نسبت به دوران کلاسیک بسیار بیشتر است.
در دوره‌های نخستین شعر فارسی یعنی عهد سلجوقیان و خوارزمشاهیان به دلیل حاکمیت پادشاهان اهل تسنن و نبودن فضای کافی برای گسترش اندیشه شیعی موضوع انتظار در اشعار کمتر دیده می‌شود. اگرچه واژه «مهدی» فراوانی بسیاری در شعر فارسی و حتی اشعار شاعران سنی دارد.
شعر انتظار به صورت گسترده و با ملاک‌های امروزی از قرن دهم به بعد در ساحت شعر رواج یافته و به طور مشخص در دوره صفویه و قاجاریه بیشترین رشد را داشته است.
در دوران پس از انقلاب تجلی مفهوم انتظار در اشعار بسیار بیشتر دیده می‌شود و حتی اوج آن‌را پس از شکل‌گیری اشعار دفاع مقدس به دلیل ویژگی‌های این نوع شعر می‌توان دید.
باورها و آیین‌های ما بن‌مایه‌های شعر انتظار به حساب می‌آیند. همچنین در دوران معاصر تأثیرپذیری از قرآن و احادیث بسیار بیشتر است. حتی می‌توان گفت شعر انتظار در دوران معاصر از نظر درون‌مایه و مفهوم فخیم‌تر شده است.
در حوزه شعر سخن نخست با احساس و عاطفه است. بر این اساس ممکن است شاعران در بیان احساس خود از برخی تصاویری استفاده کنند که نه بنیان تاریخی و نه بنیان اعتقادی و ایمانی دارند.
این احتمال وجود دارد که شاعری برداشت‌های شخصی‌اش را بدون فکر در شعر جاری سازد در حالی که هیچ‌یک از برداشت‌ها و تصویرسازی‌های او بر پایه اصول اساسی مهدویت شکل نگرفته باشند.
این مسئله یکی از بزرگ‌ترین آفت‌های شعر انتظار به حساب می‌آید؛ چرا که در گذر زمان سبب می‌شود خرافات و برداشت‌های بی‌پایه و اساس در شعر انتظار راه یابند و از رهگذر شعر به مخاطبان نیز منتقل شوند.
کافی: معرفت مهم‌ترین عنصر شعر انتظار است
غلام‌رضا کافی، شاعر آیینی و پژوهش‌گر ادبی، بر لزوم معرفت دینی و شناخت تاریخ و جغرافیای اسلام توسط شاعران آیینی تاکید کرد. او معتقد است نگاهی جهانی به شعر انتظار وجود دارد و نا آگاهی در این حوزه به رواج خرافات در شعر انتظار منجر می‌شود.
از آن‌جا که شعر آیینی زیر مجموعه شعر فارسی است به طور عمومی نقاط قوت و ضعفش از شعر عمومی فارسی متأثر است. اگر شعر آیینی در قرن هفتم و هشتم هجری را بررسی کنیم متوجه می‌شویم همان شناسه‌های سبک عراقی نیز در آن وجود دارد و چون شعر عمومی فارسی از استحکام برخوردار است.
تنها تفاوت شعر آیینی و شعر انتظار در دوره‌های مختلف از نظر فراوانی آن‌هاست. این نوع شعر از جهت بروز، ظهور و فراوانی تابع وضعیت سیاسی و اجتماعی است.
شعر انتظار بیش از دیگر موضوعات شعر آیینی تحت تأثیر وضعیت سیاسی و اجتماعی قرار دارد؛ چرا که گاهی موضوع انتظار و مهدویت در مذاهب غیر شیعه انکار می‌شود و هنوز برخی از مذاهب معتقدند که موعود به دنیا نیامده است.
گرچه می‌توان آغاز شعر انتظار را از قرن هفتم و با خواجوی کرمانی دانست اما این گونه شعری پس از انقلاب مشروطه مورد توجه بیشتری قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر در دوران منازعات سیاسی همواره توجه بیشتری به این نوع شعر می‌شود؛ چرا که انسان در شرایط سخت و دشوار بیش از پیش به یاد منجی و نجات‌دهنده می‌افتد.
پس از انقلاب شناخت و معرفت نسبت به این موضوع بیشتر و متفاوت‌تر شد. همچنین جنبه نیاز عمومی به موعود که یکی از دلایل ظهور است بیشتر مورد توجه قرار گرفت. از سوی دیگر جنبه‌های ارزشی در این نوع شعر بیش از پیش حفظ شد.
نکته قابل توجه در شعر انتظار معاصر این است که نسل دوم و سوم پس از انقلاب گاه بیش از نسل نخست به موضوع مهدویت و شخص موعود توجه دارند. شاید آشوب‌های جهانی یکی از دلایلی باشد که این نسل به شعر انتظار بیشتر روی آورده است.
برخی از شاعران موضوعات تاریخی و جغرافیایی را در این نوع شعر اشتباه بیان می‌کنند. معرفت دینی، معرفت تاریخی و معرفت جغرافیایی را شامل می‌شود. بنابراین شاعران آیینی باید تاریخ و جغرافیای اسلام را به خوبی بشناسند.
در زمینه شعر انتظار شاعران باید با مفهوم انتظار، مهدویت و موعود آشنا باشند.
نگاه جهانی نسبت به موضوع مهدویت وجود دارد و اگر نسبت به این حوزه شاعران شناخت کافی نداشته باشند احتمال رواج خرافات در شعر انتظار وجود دارد.
در این حوزه اگر قریحه شعری شاعر برگرفته از آموزه‌های عمومی است باید مستقل از خرافات باشد. از سوی دیگر در تمام ادیان به موضوع انتظار و موعود اشاره‌ای شده است، اما گاهی شاعران دیدگاه‌های ادیان مختلف را در شعر بیان می‌کنند. این موضوع نیز یکی از تهدیدات جدی شعر انتظار است.
فر آوری: مهسا رضایی
بخش ادبیات تبیان
منابع: خبرگزاری دانشجویان ایران، ایکنا
