سوره ای كه پیامبر (ص) را پیر كرد!

سیماى سوره‏ى هود

این سوره كه یكصد و بیست و سه آیه دارد در سال‏هاى آخر حضور پیامبر(صلى اللَّه علیه و آله) در مكّه نازل شده است، سال‏هایى كه به جهت وفات حضرت ابوطالب و حضرت خدیجه مسلمانان در شرایط بسیار سختى بسر مى‏بردند و فشار دشمن و تبلیغات خشن و زهرآگینش بیش از هر زمان دیگر احساس مى‏شد. به همین جهت در آغاز این سوره، تعبیراتى كه جنبه دلدارى و تسلى نسبت به پیامبر(صلی الله علیه و آله) و مؤمنان دارد دیده مى‏شود. در این سوره پنج مرتبه نام حضرت هود(علیه السلام) آمده است كه برابر با تكرار این نام در باقى قرآن است.

محتوای این سوره‏

محتواى این سوره، تاریخ پیامبران و به خصوص حضرت نوح(علیه السلام) و توجه به مسائل اعتقادى است.

از دقت در تاریخ انبیا استفاده مى‏شود كه حركت انبیا یك جریان مستمر تاریخى است، نه یك حادثه‏ى زودگذر. تاریخ پیامبران و اقوام آنان قانونمند است و مطالعه‏ى آن رمز سقوط یا عزّت ملت‏ها را روشن مى‏سازد و نشان مى‏دهد كه دین از جامعه جدا نیست و سرنوشت جامعه بستگى تمام به دین و آئین مردم آن جامعه دارد.

قسمت عمده آیات سوره را سرگذشت پیامبران پیشین مخصوصا "نوح" كه با وجود نفرات كم بر دشمنان بسیار پیروز شدند تشكیل مى‏دهد. ذكر این سرگذشتها هم وسیله آرامش خاطر براى پیامبر(صلی الله علیه و آله) و مؤمنان در برابر آن انبوه دشمنان بوده، و هم درس عبرتى براى مخالفان نیرومندشان.

به هر حال آیات این سوره، همانند سایر سوره‏هاى مكى، اصول معارف اسلام مخصوصا «مبارزه با شرك و بت‏پرستى» و توجیه به «معاد و جهان پس از مرگ» و «صدق دعوت پیامبر» را تشریح مى‏كند، و در لابلاى مباحث، تهدیدهاى شدیدى نسبت به دشمنان، و دستورهاى مؤكدى در زمینه استقامت به مؤمنان، دیده مى‏شود.

در این سوره علاوه بر حالات نوح پیامبر و مبارزات شدیدش به سرگذشت هود و صالح و ابراهیم و لوط و موسى و مبارزات دامنه دارشان بر ضد شرك و كفر و انحراف و ستمگرى اشاره شده است.

و نكته دیگرى كه در اینجا باید به آن توجه داشت این است كه بسیارى از آیات این سوره تاكیدى است بر مطالبى كه در سوره قبل یعنى سوره یونس آمده است، و مخصوصا آغازش درست شبیه همان آغاز، و نیز در بسیارى از موارد تاكید بر همان مسائل است.

فضیلت این سوره‏

در حدیثى از پیغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) آمده است:

«من قرء هذه السورة اعطى من الاجر و الثواب بعدد من صدق هودا و الانبیاء علیهم السلام، و من كذب بهم، و كان یوم القیامة فى درجة الشهداء، و حوسب حسابا یسیرا»؛ " كسى كه این سوره را بخواند، پاداش و ثوابى به تعداد كسانى كه به هود و سایر پیامبران ایمان آوردند و كسانى كه آنها را انكار نمودند خواهد داشت، و روز قیامت در مقام شهداء قرار مى‏گیرد، و حساب آسانى خواهد داشت." (تفسیر برهان، ج 2، ص 206)

امام باقر(علیه السلام) فرمود: «كسى كه سوره هود را در همه جمعه‏ها بخواند، خداوند او را روز رستاخیز در زمره پیامبران بر انگیزد و حساب را بر او آسان گیرد و در آخرت گناهى كه مرتكب آن شده باشد نخواهد داشت.» (مجمع البیان، ج 5، ص 140)

نیز از امام صادق(علیه السلام) نقل شده كه فرمود: "كسى كه این سوره را بنویسد و با خود داشته باشد، خداوند نیروى فوق العاده‏اى به او خواهد داد، و كسى كه آن را به همراه داشته باشد و با دشمن بجنگد بر او پیروز و غالب مى‏شود تا آنجا كه هر كس او را ببیند از او مى‏ترسد"! (تفسیر برهان، ج 2، ص 206)

اگرچه افراد ظاهربین و راحت طلب از اینگونه احادیث چنین برداشت مى‏كنند كه فقط بودن خط و نقش قرآن با انسان براى رسیدن به این هدفها كافى است، ولى روشن است كه منظور از داشتن اینها با خود آن است كه همچون یك دستورالعمل و برنامه زندگى همراه داشته باشد، پیوسته این برنامه را بخواند و مو به مو اجرا كند، و مسلما چنین كار آن همه آثار را نیز خواهد داشت، چرا این كه در این سوره دستور استقامت، مبارزه با فساد، همبستگى در راه هدف و قسمت زیادى از تجربیات و تاریخ اقوام پیشین كه هر كدام از آنها یك درس پیروزى بر دشمن است، وجود دارد.

این سوره مرا پیر كرد!

در حدیث معروفى مى‏خوانیم كه پیغمبر اكرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «شیبتنى سوره هود»؛ "سوره هود مرا پیر كرد"! (نور الثقلین، ج 2، ص 334) و یا این كه هنگامى كه یارانش عرضه داشتند آثار پیرى زودرس در چهره شما اى رسول خدا نمایان شده، فرمود: «شیبتنى هود و الواقعة»؛ "سوره هود و واقعه مرا پیر كرد"! (مجمع البیان، ذیل آیه 118 همین سوره) و در بعضى از روایات سوره "مرسلات" و "عم یتساءلون" و "تكویر" و غیر آن نیز اضافه شده است. (روح المعانى، ج 11، ص 179)

و از ابن عباس در تفسیر این حدیث چنین نقل شده كه: هیچ آیه‏اى بر پیغمبر(صلی الله علیه و آله) شدیدتر و دشوارتر از آیه" فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَكَ" ... (استقامت كن آن چنان كه دستور یافته‏اى و همچنین كسانى كه با تو هستند) نبود. (مجمع البیان ذیل آیه 118 همین سوره) از اینجا كاملا می توان احساس كرد كه بی صبری یاران پیامبر(صلی الله علیه و آله) تا چه اندازه باعث زجر آن حضرت بوده است.

بعضى از مفسران نقل كرده‏اند كه یكى از دانشمندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) را در خواب دید، و از حضرتش سؤال كرد، اینكه از شما نقل شده "سوره هود مرا پیر كرد" آیا علتش بیان سرگذشت امتهاى پیشین و هلاك آنها است، فرمود: نه، علتش آیه" فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ ..." بود. (روح المعانى، ج 11، ص 179)

به هر حال این سوره علاوه بر این آیه، آیات تكان دهنده‏اى مربوط به قیامت و بازپرسى در آن دادگاه عدل الهى و آیاتى پیرامون مجازات اقوام پیشین و دستوراتى درباره مبارزه با فساد دارد كه همگى مسئولیت آفرین است، و جاى تعجب نیست كه اندیشه در این مسئولیتها آدمى را پیر كند.

نه هر نعمتی لطف اوست و نه هر نقمت، قهر او!

وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیَؤُسٌ كَفُورٌ (9)

و اگر از جانب خویش، نعمتى به انسان بچشانیم، سپس آن را از او بگیریم، بسیار نومید و ناسپاس خواهد بود! اینطور به نظر می رسد كه نه هر نعمتى نشانه‏ى محبّت خداست و نه گرفتن هر نعمتى، نشانه‏ى قهر و غضب‏ اوست، بلكه چه بسا آزمایش الهى است. ولی چون انسان حكمت الهى و مصالح را نمى‏داند، زود قضاوت مى‏كند، مأیوس مى‏شود و كفر مى‏ورزد.

كامیابى‏هاى انسان تنها در حدّ چشیدن است. «أَذَقْنَا الْإِنْسانَ ...» و نعمت‏هاى الهى، فضل و رحمت خداست، نه استحقاق ما، پس اگر مدتی طولانی از نعمتهایش بهره مند شدیم نباید مغرور شویم و باید بدانیم كه دادن‏ها و گرفتن‏ها به دست اوست و گرفتن رحمت از انسان، براى او سخت است. («نَزَعْناها»= «نزع» كشیدن همراه با سختى است) اما انسان كم ظرفیّت است و با از دست دادن هر نعمتى، از رحمت گسترده‏ى الهى مأیوس مى‏شود.

«ثُمَّ نَزَعْناها» ... «إِنَّهُ لَیَؤُسٌ» در حالی كه  ایمان ما به خداوند نباید وابسته به كامیابى‏ها و شیرینى‏هاى زندگى باشد و نیز باید بدانیم كه طبق این آیه یأس از رحمت خداوند، مقدّمه‏ى كفر و ناسپاسى است. «إِنَّهُ لَیَؤُسٌ كَفُورٌ» و همینطور: (آیه‏ى 87 سوره یوسف مى‏فرماید: «لا ییأس من روح اللَّه الّا القوم الكافرین»)

نوشته آمنه اسفندیاری – گروه دین و اندیشه تبیان

منابع:

1- تفسیر نور ج 5

2- تفسیر نمونه ج 9

3- تفسیر هدایت ج 5

4- تفسیر برهان ج 2

5- تفسیر مجمع البیان ج 5

6- روح المعانی ج 11

7- نورالثقلین ج 2