خداحافظی با دنیای مجردی

شهر های مختلف ایران در زمان ازدواج دو جوان آداب  و رسوم خاص خود را دنبال می کنند . این بار به سراغ همدان آمدیم تا ببینیم آنها برای ازدواج فرزندانشان چه مراحلی را طی می کنند .

وقتی داستان ازدواج وارد فاز جدیدی می‌شود به نام نشان بردن

در این مرحله، خانواده داماد برای نشان دادن اینكه از این پس این دختر عروس خانواده آنان است، یك كله قند، یك روسری به همراه یك انگشتر به رسم نشان به خانه دختر می‌برند و این یعنی دیگر خانواده دختر نباید پذیرای خواستگاری جدید باشد. بعد از بردن نشان، نوبت به مراسم شیرینی‌خوران زنان می‌رسد كه این مرحله را می‌توان با جشن نامزدی در مناطق دیگر ایران مترادف دانست، مرحله‌ای قبل از شرعی شدن ازدواج که صرفا به منظور آشنایی بیشتر زنان دو خانواده با هم برگزار می‌شود. در این میان، رسمی در استان همدان و به خصوص مناطق ترك‌نشین وجود دارد كه در مناطق دیگر كمتر شاهدش هستیم و آن مراسمی است به نام «قند شكستن». در این مراسم كه در خانه دختر برگزار می‌شود، مردان دو طایفه حضور دارند و مراسم هم بدین ترتیب برگزار می‌شود كه مردان خانواده داماد كله قندی بزك كرده را به نشانه شیرینی این وصلت به خانه عروس می‌برند و مهمان خانواده عروس می‌شوند.

در این مراسم كه معمولا با حضور جمع اندكی از بزرگان و بستگان نزدیك دو طرف برگزار می‌شود، پیری از بزرگان خانواده داماد كله‌قند را می‌شكند تا زندگی این دو جوان شیرین شود. در این میان، هركس زیرك‌تر باشد و كله‌قند شكسته شده را تصاحب كند یك پیراهن از داماد خلعتی می‌گیرد. این یكی از بخش‌های جذاب مراسم قند شكستن است كه خنده و شادی را بر فضای مراسم جاری می‌كند. چنان‌كه از ظاهر صمیمی این مراسم برمی‌آید، می‌توان هدف اصلی آن را آشنایی مردان دو خانواده با یكدیگر در فضایی شاد و صمیمی تعبیر كرد. بعد از مراسم شكستن قند، نوبت به شرعی شدن ازدواج و مراسم عقد می‌رسد. این مراسم عموما در روزهای نزدیك به جشن عروسی برگزار می‌شود و در پاره‌ای موارد نیز، آن را مدتی قبل از عروسی برگزار می‌كنند. البته طول كشیدن دوران نامزدی چندان در این منطقه مرسوم نیست. در مورد مراسم عقد و جاری شدن صیغه عقد، چیزی بیشتر از آنچه در همه جای ایران می‌توان دید در این منطقه وجود ندارد، چراكه قوانین كشور و لزوم ثبت رسمی ازدواج اجازه اجرای آیین‌های سنتی را به این مراسم نمی‌دهد. مراسم جهازبران سنت دیگری است كه معمولا در آستانه جشن عروسی برقرار می‌شود و در آن خانواده عروس جهیزیه‌ای را كه برای او تدارك دیده‌اند طی یك مراسم به خانه تازه‌عروس و داماد می‌برند و با همكاری زنان دو خانواده، جهیزیه را در این خانه نوبنیان قرار می‌دهند و با گذاشتن هر شیء در جای خود، طی یك مشاركت جمعی خانه تازه‌عروس و داماد را آذین می‌كنند.

البته در بخش‌هایی از منطقه همدان مرسوم است كه خانواده داماد خرج تامین جهیزیه را می‌دهد یا لااقل در خرید جهیزیه با خانواده عروس همراه می‌شود و طی آنچه توافق می‌كنند كالاهایی را به عنوان جهیزیه در اختیار خانواده عروس قرار می‌دهد. از اینجا به بعد، نوبت به سنت‌های مربوط به جشن عروسی می‌رسد.  «صلاح با قوم» اولین بخش از سنت‌های مربوط به جشن عروسی است كه معمولا سه- چهار شب قبل از عروسی در خانه عروس و داماد به صورت جداگانه برگزار می‌شود و طی آن، هر خانواده افراد اهل صلاح قوم خود را دعوت می‌كند تا در مورد چند و چون عروسی، كسانی كه باید دعوت شوند و طرز تامین وسایل مورد نیاز عروسی با یكدیگر مشورت كنند. اگر بنا بر نوشته شدن كارت دعوت برای مهمانان عروسی باشد، در این شب نوشته می‌شود و هركدام از اعضای فامیل با توجه به شناختی كه دارد مسئول دعوت گروهی از مهمانان می‌شود.  در مرحله بعد كه دو شب مانده به عروسی در خانه داماد برگزار می‌شود، یك گردهمایی كوچك از اعضای نزدیك خانواده داماد شكل می‌گیرد و در آن اعضای خانواده با شادی و پایكوبی به استقبال جشن عروسی می‌روند. در این مراسم، معمولا دوستان صمیمی داماد نیز دعوت می‌شوند تا در كنار او باشند. می‌گویند گردهمایی كوچك، چراكه در زبان تركی اصطلاحی كه برای مراسم این شب به كار برده می‌شود «بالا ییقیناق» است كه نزدیك‌ترین واژه معادل برای آن در زبان فارسی همان گردهمایی كوچك است.

یكی از سنت‌هایی كه در سایر نقاط ایران كمتر مشابه آن دیده می‌شود مراسمی است كه یك شب قبل از عروسی یعنی همزمان با جشن حنابندان اجرا می‌شود و چون در خانه داماد برپاست، به آن حنابندان نمی‌گویند، چراكه حنابندان مخصوص مراسمی است كه یك شب مانده به جشن عروسی در خانه عروس برگزار می‌شود. نام این مراسم كه همزمان با حنابندان در خانه داماد برگزار می‌شود، در تركی «ییقیناق» است به معنای گردهمایی. اهمیت این سنت از آنجاست كه در آن داماد تمام دوستان دوره مجردی خود را دعوت می‌كند تا یك شب قبل از ازدواج و تأهل، با آنان و دنیای مجردی خداحافظی كند. این مراسم كه عموما شلوغ‌تر و پرهیجان‌تر از سایر مراسم عروسی است، با استقبال بیشتری از سوی جوانان مواجه می‌شود. مصادف با این مراسم در خانه عروس سنت دیگری اجرا می‌شود و آن حنابندان است كه در آن طایفه داماد طبقی از پیش آماده كه حنا در آن قرار دارد به خانه عروس می‌برند و بر دستان عروس حنا می‌گذارند تا رنگ سرخ و نشان تاهل را بر دستان او بگذارند.

بعد از گذاشتن حنا بر دستان عروس، طبق حنا به خانه داماد برمی‌گردد و داماد به همراه ساقدوش و سلدوش خود طبق را در میان مهمانانش می‌چرخاند تا از آنان با نشانی سرخ از ازدواج خود پذیرایی کند. این مراسم عموما بعد از صرف شام آغاز می‌شود و تا پاسی از شب با شادی و پایكوبی جوانان ادامه دارد. بالاخره نوبت به روز عروسی می‌رسد. مهمانانی كه از شهرها و روستاهای دور می‌آیند ناهار را در خانه داماد مهمان ‌می‌شوند و بعد از آن، نوبت به اجرای مراسمی دیگر می‌رسد، سنتی كه تنها مربوط به این منطقه ایران نیست و سابق بر این، در همه جای ایران مرسوم بوده، اما امروز كمتر نشانی از آن مانده و آن چیزی نیست جز مراسم لباس دامادی. دم غروب كه حیاط خانه داماد شلوغ می‌شود و دوستان و آشنایان جمع می‌شوند، طبق‌های لباس داماد، از پیراهن و كت وشلوار گرفته تا زیرپوش و كفش، در طبق‌های متعدد تزئین شده از خانه عروس به خانه داماد آورده می‌شود و آن را در میان پایكوبی مهمانان می‌چرخانند و هركس كه طبق در دست دارد از داماد شاباش می‌گیرد. طبق‌ها را معمولا خانواده عروس می‌آورند و بر سر می‌چرخانند و سپس به دوستان و خانواده داماد واگذار می‌كنند. جماعت دور داماد حلقه می‌زنند و رخت دامادی تحفه آمده از خانه عروس را بر تن او می‌كنند تا برای جشن عروسی آماده شود.

بعد از صرف شام در خانه عروس و داماد اعضای هر دو خانواده آماده می‌شوند تا با بردن عروس به خانه نو جشن عروسی را پایان دهند. قبلاً‌ رسم بود كه بزرگان طایفه داماد به دنبال عروس می‌رفتند و او را به خانه داماد می‌آوردند. در آستانه در خانه داماد، عمو و دایی عروس دستان عروس را می‌گرفتند و او را به درون خانه بدرقه می‌كردند. یكی از سنت‌هایی كه از گذشته برجای مانده «انار زدن» پیش پای عروس است. هنگامی كه عروس می‌خواهد وارد خانه جدید خود شود، داماد بر بالای بام آن خانه می‌رود، روبه‌روی قبله می‌ایستد و چند دانه انار و سیب به همراه چند شاخه نبات وسط مهمانان پایین بام پرتاب می‌كند. این سنت هم از آن دست سنت‌هایی است كه مانند قند شكستن شور و هیجان خاصی به مراسم می‌دهد. بعد از پایان مراسم انار زدن، عروس به خانه نوبنیان خود ‌می‌رود و داماد به خانه‌ای دیگر تا برای آخرین بار با دوستان و آشنایان دوره مجردی خود خداحافظی كند و عسل شیرین آغاز تاهلش را بخورد. در این مراسم كه نام آن را «عسل‌خوران» باید گذاشت، ابتدا داماد یك قاشق از عسلی كه از خانه عروس آمده می‌خورد و بعد، آن عسل در میان مهمانان گردانده می‌شود تا همه كام خود را با آن شیرین كنند.

روز بعد از جشن عروسی، روز «ناهار عروس» است و «پاتختی» كه اولی در مناطق دیگر كمتر مرسوم است و دومی كمی شناخته شده‌تر. ناهار عروس از خانه مادرش می‌آید و سفره‌ای رنگین و متنوع از چندین نوع غذاست كه مادر عروس روز اول زندگی به دخترش پیشكش می‌كند. پاتختی یا «مادر زن، سلام» هم چنان‌كه در جاهای دیگر مرسوم است، اولین دیدار تازه عروس و داماد از خانه مادری عروس است كه در آن اقوام نزدیك داماد به همراه تازه عروس و داماد به خانه مادر زن دعوت می‌شوند. آخرین مرحله از سنت‌های ازدواج در همدان و به خصوص مناطق ترك‌نشین مراسم پاگشاست، مراسمی كه دو شب بعد از عروسی برگزار می‌شود و در آن بستگان عروس به صرف شام، میهمان خانه پدری داماد می‌شوند تا پاگشا شوند برای رفت و آمدهای آینده و ارتباط صمیمی‌تر با خانواده داماد.

این بود داستان سنت‌های ازدواج در شهری كه هنوز می‌توان از روستاهای آن صدای سرنا و دهل شنید و پای قصه عاشق‌ها نشست.